فصلنامه ذهن
سال هفتم شماره 1 (پیاپی 25، بهار 1385)

این مقاله در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول، مبانی و اصول لازم برای درک و تفسیر درست نسبت بین دین و علم، و تبیین الهی و تبیین دینی مطرح می شود؛ و در بخش دوم، آن نتایج آشکار این مبانی و اصول می آید. کوشش شده است تا به روشنی معلوم شود که دین و علم، چون دو نوع سخن و تبیین متفاوت ارائه می کنند، نه تنها تعارضی با یکدیگر ندارند بلکه حتی نمی توانند داشته باشند؛ اما در عین حال به معنای مشخص و معینی مکمل یکدیگرند، به گونه ای که علم، بر طبق این دیدگاه مسئولیت کشف راز و تسخیر الهی جاری در واقعیت های طبیعی را دارد.

این ادعا که کامپیوتر فکر می کند یا تنها کامپیوتر می اندیشد چه تاثیری در برخی از باورهای دینی دارد؟ و آیا تعارضی با مضمون متون دینی پیدا میکند؟ درهوش مصنوعی دو ادعای مهم به چشم می خورد: برخی ادعا می کنند که کامپیوتر به معنای حقیقی کلمه می اندیشد (فرضیه دستگاه نمادها). برخی دیگر هم ادعا می کنند تنها کامپیوتر می تواند بیندیشد، (فرضیه قوی دستگاه نمادها)....

مفهوم خداوند و چگونگی کسب آن در گروه های مختلف انسان، از جمله موضوعات مهم و مورد علاقه روان شناسان، محققان و سایر افرادی است که در حوزه دین مشغول فعالیت یا پژوهش هستند. آنتروپومورفیسم و یا قائل شدن جنبه های انسانی برای خدا از جمله موضوعاتی است که در صد ساله اخیر به عنوان عاملی برای شناسایی ریشه باورهای دینی در گروه های مختلف انسانی مورد توجه بوده است. این جریان برانتخاب تعدادی از صفات انسانی و منعکس کردن آن در مفهوم ارایه شده از خدا در ادیان و مذاهب مختلف دلالت می کند.
لازم به ذکر است که آغاز مفاهیم دینی و چگونگی رشد آن در انسان از جمله موضوعاتی است که پژوهش های اندکی بر روی آن انجام شده است. بررسی هایی بر روی نحوه شکل گیری این مفهوم در بین کودکان انجام شده است. پژوهش ها در آغاز بر پاسخ های کلامی این گروه تاکید داشتند، اما دسته ای دیگر از پژوهش ها علاوه بر این موضوع بیان تصویری کودکان از مفهوم خدا را نیز مد نظر داشتند. این پژوهش به یکی از مهم ترین جنبه های رشد مفاهیم مذهبی در انسان یعنی مفهوم خدا در گروه کم توان ذهنی می پردازد..هدف از این کار این است که اثر بهره هوشی و آموزش مفاهیم دینی در مدارس استثنایی بر دو گروه بزرگسالان مبتلا به ناتوانایی های هوشی ملایم و متوسط (بهره هوشی 40 تا 70) به دست آید. 42 فرد مذکر بزرگسال (گروه سنی 18-الی25 سال) در دو گروه با ناتوانایی هوشی ملایم(50 تا 70) و متوسط(40 تا 50) مورد بررسی قرار گرفتند و مفهوم خدا در طی مصاحبه ای مورد سؤال قرار گرفت و در نهایت از شرکت کنندگان درخواست شد تا تصویری از خدا را ترسیم کنند و ارتباط آن تصویر با اظهارات ذکرشده شرکت کنندگان نیز مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان دادند که آموزش در مفهومی که این افراد از خدا در ذهن دارند تاثیری ندارد و بنابراین تفاوت معناداری بین دو گروه آموزش دیده و ندیده در مورد مفهومی که از خدا در ذهن داشتند دیده نشد. همچنین یافته ها نشان دادند که بهره هوشی افراد کم توان ذهنی در مفهومی که آنها از خدا در ذهن دارند تاثیری ندارد.

اخترشناسان و فیزیک دانان در قرن بیستم تلاش نمودند تا عمر دقیق کی هان را تعیین کنند. آنها با استفاده از نظریه نسبیت عام، یک جهان در حال انبساط را تصویر کرده و شواهد بسیاری را برای این تصویر اقامه می کنند. در این نوشتار، باربور اولا از این گونه نظریه های جدید کی هان شناختی بحث می کند و به مبانی آنها و برخی از قوانین مرتبط با آنها سخن می گوید؛ و ثانیا به بحث درباره ارتباط آنها با مفهوم «آفرینش» می پردازد. وی درصدد یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا این نظریه ها و قوانین، با مفهوم آفرینش، آن گونه که در کتب مقدس آمده، متعارض اند یا نه؟

مقاله حاضر استدلالی است با سه مقدمه و یک نتیجه. مقدمه اول که می توان آن را مقدمه معرفت شناسانه نامید این است که انسان های مختلف و یا انسان های موجود در فرهنگهای متفاوت جهان را به نحو متفاوتی درک می کنند و نحوه استدلال شکل دهی و بازبینی باور درنزد آنها متفاوت است. ...

این مقاله از تاثیر دیدگاه اینشتین بر الهیات بحث می کند. به نظر اینشتین، علم و دین ارتباط دارند. نگارنده به تفصیل، از ارتباط نظریه نسبیت با اعتقادات دینی و به ویژه، اعتقاد به خلقت بحث می کند و به بهره گیری دیگران از این نظریه اشاره می کند. وی به بررسی مسئله ارتباط علم خداوند با آزادی و اختیار انسان می پردازد و آرای متکلمان مشهور مسیحی را در این مورد با آرای برخی فیزیک دانان مقایسه می نماید.

لورنس‎ بونجور اکنون استاد فلسفه در دانشگاه واشنگتن است. او که با دفاع از انسجام‎گرایی به حوزه معرفت‎شناسی وارد شد، اکنون به نوعی مبناگرایی سنتی نزدیک شده است که براساس آن توجیه باورهای تجربی در نهایت مبتنی بر باورهای پایه است. نوشتار زیر ترجمه متن سخنرانی بونجور است که در فبریه 1991 در دانشگاه نوتردام ارائه شد. بونجور در این سخنرانی نخست به دلایل خود برای کنار گذاشتن انسجام‎گرایی اشاره می‎کند و سپس تلاش می‎کند ضمن بسط دیدگاهی مبناگرایانه در باب توجیه، یکی از مهم‎ترین اشکالات به مبناگرایی سنتی را پاسخ دهد.

حوزه علم و دین، یکی از حوزه های پژوهش میان رشته ای (interdisciplinary) است که عمدتا در چهار دهه اخیر در سطح بین المللی شکل گرفته و به تدریج از شاخه های فراوانی برخوردار گشته است. این حوزه، امروزه توجه گروه گسترده ای از دانشمندان، فیلسوفان و عالمان الهیات را به سوی خود جلب نموده است به نحوی که جدای از ارائه دروس دانشگاهی، مراکز پژوهشی متعددی به طور جدی و با اتخاذ ابزارها و شیوه های جدید، دست اندرکار تحقیق گسترده در این زمینه اند. پس از نزدیک نیم قرن، علاوه بر چاپ صدها کتاب، مقالات فراوانی نیز در نشریات علمی و تخصصی انتشار یافته است که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به مسائل و مباحث «علم و دین» و شاخه های مختلف آن پرداخته اند. به دلیل نیاز جدی به تدوین متون درسی در این حوزه، تاکنون چند کتاب مناسب منتشر شده است که معرفی و آشنایی با آنها می تواند برای اساتید و دانشجویانی که علاقه مند پژوهش در این زمینه اند سودمند باشد.

مقابله به اصطلاح کلیسای کاتولیک رومی با گالیلئو گالیله ای در دهه های آغازین سده هفدهم را یکی از اصلی ترین موارد تعارض بین علم غربی و دین دانسته اند. این مقابله را، که در واقع بین علم غربی و مسیحیت جاری در آن دوره رخ داده است، می توان از چهار وجه نظر نگریست: (1) وضع مباحث علمی رایج در آن دوره درباره شایستگی های ستاره شناسی «زمین مرکزی» کلودیوس بطلمیوس اسکندرانی (سده دوم میلادی) و نظریه «خورشید مرکزی» نیکولاس کوپرنیکوس (15431473)؛ (2) مسئله معیارهای دقیق و درست فهم معنی و حقیقت کتاب مقدس؛ (3) وقایع تاریخی و دلایلی که به کنار گذاشتن نظریه کوپرنیکوس به عنوان دیدگاهی باطل از سوی کلیسای کاتولیک رومی در 1616 شد؛ (4) مسائل مربوط به محاکمه و محکومیت گالیله در 1633.