فصلنامه ذهن
سال هفتم شماره 2 (پیاپی 26، تابستان 1385)

بحث در مقوله علم دینی بحثی مهم و پردامنه است و اندیشمندان بسیاری بر سر آن کم و بیش به ایراد سخن پرداخته اند و با مطرح شدن مسئل? جنبش نرم افزاری روند جدی تری به خود گرفته است. اینکه جایگاه این مسئله کجاست و چه ضرورتی دارد؟ آیا علم دینی امکان تحقق دارد؟ چه تعاریفی از آن ارایه شده است؟ قلمرو آن در صورت امکان تا کجا می تواند باشد؟ در همه علوم یا فقط علوم انسانی؟ پارادایم ها چه تاثیری بر آن می گذارند؟ راهکارهای عملی تولید آن کدام است؟ در این مقاله سعی بر پاسخ گویی به این سؤالات و سایر مسایل مربوط به علم دینی شده است.

نگاه سنت گرایان به علم جدید و تفاوت های آن با علوم سنتی و علم قدسی, مناقشات بسیاری را برانگیخته است. به اعتقاد آنان, در دل هر سنتی علم قدسی وجود دارد. خود علم قدسی هم در علوم سنتی تجلی پیدا کرده است. علوم جدید ارتباط خود را با سنت گسسته اند. مقاله عوامل پیدایش علوم جدید و تفاوت های آنها را با علوم سنی بیان کرده است و در ادامه به نقد دیدگاه سنت گرایان و بررسی پیامدهای آن پرداخته است.

مقاله ذیل در نظر دارد به بررسی آرا و اندیشه های دکتر سید حسین نصر یکی از مدعیان سنت گرایی در جهان معاصر، در باب علم و دین و نسبت این دو با یکدیگر بپردازد. از آنجا که سنت گرایان علم جدید را تهی و بی ارزش می پندارند و هنوز هم به ساحت علم قدسی و سنتی، ارزش والایی قائل هستند مدعیات این افراد بسی جای تامل دارد. دکتر نصر نیز از جمله کسانی است که به واسطه تاثیرپذیری از سنت گرایان و اعتقاد قلبی به این افراد دارای تاملات خاصی در باب علم دینی و سنتی است. اما به سبب تعمق و تامل بیشتر در اندیشه های دکتر نصر و فهم دقیق از نسبت علم و سنت و دین ابتدا باید معرفت شناسی نصر به صورت دقیق فهم شود و سپس رو آورد او به فلسفه، سنت و معنویت تدقیق گردد. اگر چه باید متذکر شد که اندیشه ها و تاملات سنت گرایان را نباید بدون فهم دیگر اجزای آن مورد بررسی قرار داد. چرا که سنت گرایان چیزی را خارج از چارچوب سنت نمی دانند و همه تاملات خود را در این راستا تبیین می کنند.

علوم اعتباری علومی هستند که نقش مهمی در زندگی بشر ایفا می کنند. این علوم به رفتارهای ما معنا می دهند و از مشروعیت آنها و نحو? تنظیم زندگی اجتماعی بحث می کنند و به طور کلی، با امور اعتباری سر و کار دارند. امور اعتباری بر دو قسم اند: اعتبارات ادبی و اعتبارات قانونی. اعتبارات ادبی با ذوق و امور نفسانی پیوند دارند و در احساسات فردی یا اجتماعی تاثیر می گذارند. اما اعتبارهای قانونی برای تامین مصالح فردی یا اجتماعی شکل می گیرند. این مقاله به بررسی مؤلفه های هویت دینی علوم اعتباری به معنای دوم (اعتبارهای قانونی) می پردازد.

جامعه شناسی علم و معرفت، علمی است نوپا. مسئل? اساسی در این رشته عبارت است از اینکه میان شرایط اجتماعی و عوامل معنوی (غیرمادی) چه رابطه ای برقرار است؟ شهید صدر (ره) از معدود فقی هان معاصری است که به طور غیر مستقیم به مطالب جالبی دربار? این موضوع اشاره کرده است. در بخش نخست این مقاله، عمده ترین نزاع مسائل جامعه شناسی معرفت یعنی پذیرش معرفت های پیشینی عقلی، مورد پذیرش شهید صدر است و این گونه معارف راسنگ بنایی برای استقلال منطق تفکر و استدلال های عقلی معرفی می کند. وی به گونه هایی از تاثیر زمان و مکان و ساخت های اجتماعی در معرفت قایل است که با نسبیت گرایی روایت قوی از جامعه شناسی معرفت ناسازگار است. در نگاه وی، نگرش فردگرایان? دوره های پیشین، تابع شرایط اجتماعی تاریخی دوران تکامل علم فقه بوده است. همچنین فهم اجتماعی نصوص و هم عرض آن در کنار دیگر مدالیل لفظی و سیاقی کلام نیز بحثی است در این حوزه. سرانجام اینکه صدر بر پذیرش معرفت های پیشینی عقلانی، به وجود حداقل هایی از تاثیر اجتماع در فهم بشری قایل است و فهم های عصری منتهی شونده به نسبیت گرایی و اموری همچون عوامل شخصیتی مؤثر در استنباط و مانند آن را تنها گونه هایی از خطاهای گریزپذیر ذهن و فهم بشری تلقی می کند.

آیت الله میرزا محمد مهدی اصفهانی (1303-1365 قمری) بنیانگذار مکتب معارف خراسان است که به مکتب تفکیک شهرت یافته است. او از مشاهیر و شاگردان میرزای نایینی بوده است. وی صاحب اندیشه هایی ویژه در فهم روایات معصومین (ع) است و از برجسته ترین منتقدان فلسفه و عرفان اسلامی است. از جمله کوشش های علمی و فکری اواین است که معنای علم و عقل و جایگاه رفیع آنها در معارف شیعی را باز شناسد. وی علم و عقل را دو نور ظاهر بالذات و مظهر غیر دانسته که می توانند حیث واقعیت اشیا را بنمایانند. این نوشتار گزارشی است از دیدگاه های میرزا در این زمینه.