فصلنامه ذهن
پیاپی 4 (زمستان 1379)

این مقاله با هدف دفاعی عقلانی از دیدگاه مبناگروانه در مبحث توجیه براساس فلسفه اسلامی سامان یافته است. براین اساس، نویسنده پس از ارائه تعریفی از گذاره های پایه و اثبات وجود آنها با تاکید بر دوگونه گزاره های پایه یعنی گزاره های وجدانی که برگرفته از علم حضوری اند و نیز گزاره های اولی درصدد برمی آید تا صدق و تطابق این گزاره ها را با واقع و نفس الامر اثبات کند و در ادامه ضمن بررسی نسبت میان قضایای اولی با قضایای تحلیلی کانت به اثبات مدعای خود می پردازد. صورت بندی دیدگاه های مورد نظر این مقاله در پاسخ به تشکیک ها و اشکالاتی است که طی هفت مرحله متوجه مبانی معرفت یقینی گردیده است

مقاله زیر، ترجمه ای است از فصل چهارم کتاب «دین و علم: مسایل تاریخی و معاصر» که ترجمه آن در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دست اتمام است.
باربور در این فصل به طبقه بندی دیدگاه های گوناگون درباره چگونگی نسبت علم و دین می پردازد و آرای صاحب نظران را در این خصوص به چهار گروه تقسیم می کند: -1 تعارض -2 استقلال -3 گفتگو -4 یکپارچگی (وحدت). وی با بررسی مبانی و ویژگی های هر یک از این چهار گزینه، زمینه های حمایت خود را از مدل «گفتگو» و برخی روایت های مدل «یکپارچگی» مطرح می سازد. در شماره قبل مدل «تعارض» و «استقلال» مورد بررسی قرار گرفت و در این شماره مدل «گفتگو» و «یکپارچگی» تقدیم خوانندگان محترم می شود.

مقاله حاضر با هدف کاوش و بررسی تکوین و پیدایش رویکرد جامعه شناختی به معرفت و علم تنظیم شده است، بر این اساس ابتدا به رویکردهای مختلفی که به مساله علم و شناخت وجود دارد و از آن جمله به دو رویکرد وجودشناختی و معرفت شناسانه اشاره می شود و سپس به عواملی پرداخته می شود که موجب گردید تا سمت و سوی مباحث فلسفی به ترتیب از وجودشناسی به معرفت شناسی و از آن به فلسفه علم و سپس به جامعه شناسی معرفت گرایش یابد.
در این مقاله از نقشی که کانت و هگل و نیز دیدگاه های تجربه گرایانه در تحولات معرفتی فوق ایفا کرده اند به تفصیل یاد می شود و ضمن تبیین مبانی جامعه شناسی علم و معرفت به تنگناها و کاستی های آن دو رویکرد پرداخته و به افق های نوینی اشاره می کند که در فراسوی این دو علم می تواند وجود داشته باشد.

از نهم تا سیزدهم آوریل 1988 کنفرانس بین المللی «دیدگاه ها درباب کواین» با حمایت مالی بنیاد جیمز س. مک دانل James S.McDonnel Foundation))، دانشکده هنرها و علوم، و گروه فلسفه دانشگاه واشنگتن در محل این دانشگاه برگزار شد. بیش از 300 نفر در این کنفرانس چهار روز و نیمه شرکت داشتند. هر یک از 24 سخنران کنفرانس یک ساعت و ده دقیقه فرصت داشت تا مقاله خود را بخواند و به پرسشهای حاضران پاسخ گوید. البته پروفسور کواین خود در میان حاضران بود، و تنها پس از قرائت دو مقاله معلوم شد که شنوندگان انتظار دارند پیش از بیان نظر خود سخنان کواین را بشنوند. در پی آن، پروفسور کواین این پیشنهاد را پذیرفت که به جای نشستن در میان حاضران، به سخنرانان بپیوندد تا به میکروفن دسترسی داشته باشد. اغلب اظهار نظرهای کواین بر روی نوار ضبط شد و پس از پایان کنفرانس و پیاده شدن از روی نوار در اختیار او قرار گرفت تا در نوشتن نظر خود درباب هر مقاله از آنها استفاده کند. مقالات نیز از سوی سخنرانان بازبینی شد و در کتابی به چاپ رسید. آنچه درپی می آید بخش پایانی گزارش تلخیص شده برخی دیدگاه های مهم، مشتمل بر نظریات دانلد دیویدسن و سوزان هاک، همراه با اظهار نظر کامل کواین درباره آنهاست.

این گفتار ضمن ارائه تصویری کلی از ارکان اصلی معرفت شناسی ایمانوئل کانت، مقولات کانت را با بحث معقولات اولی و ثانوی که در فلسفه اسلامی مطرح است، می سنجد و شباهتها و تفاوتهای آنها را بیان می کند.
اگر بخواهیم خلاصه نظریه کانت را درباب معرفت بیان کنیم، باید بگوئیم به عقیده کانت ذهن انسان فقط جهان خارجی را منعکس نساخته است بلکه خود در تشکیل شناسایی سهم عمده ای دارد. درواقع خود انسان است که داده های خارجی را صورت و سازمان می بخشد. این سازمان بخشی، چنان که کانت در مقاله 1770 م. شرح داده، فقط جنبه ایستمندmecanique)) ندارد و ذهن تنها به جمع آوری و کنار هم نهادن داده ها اکتفا نمی کند، بلکه به نحو خلاق به ترکیب و تالیف آنها می پردازد.
کانت در عصری می زیست که علوم تجربی به سرعت پیش می رفت و مرزهای دانش بشری را گسترش می داد، اما اصحاب مدرسه با قیل و قال خویش مباحث کهن را تکرار کرده راه به جایی نمی بردند و فیلسوفان جدید نیز به جای آنکه گرهی از کار فروبسته مابعدالطبیعه بگشایند آن را آشفته تری کردند. آن ناکامی ها و آن بحثهای جدال برانگیز در مابعدالطبیعه و این پیروزی ها و نتایج عام القبول علم در روزگار کانت، مابعدالطبیعه را دچار بحران نموده و ارزش آن را مورد تردید قرار داده بود. از این رو کانت به صورتی جدی مابعدالطبیعه را به نحوی که در روزگار او معمول بوده است به سئوال کشیده مورد تردید قرار می دهد و می کوشد تا نارسایی اصلی و بنیادی مابعدالطبیعه را که موجب ورشکستگی مابعدالطبیعه شده است، بیابد.

دیدگاه های عرفا در مباحث معرفت شناختی (هرچند نه با این عنوان) در متون عرفانی مطرح شده اند. در شماره های پیشین نظریات عین القضاه همدانی و صدرالدین قونیوی در این خصوص مورد بحث قرار گرفت. این مقاله به دیدگاه های عارفی دیگر یعنی شیخ سید حیدر آملی پرداخته است. در راستای این هدف، نگارنده ضمن معرفی اجمالی شخصیت علمی سید حیدر آملی، به استخراج، طبقه بندی و طرح دیدگاه های وی پرداخته است.

آیا باور به وجود خدا، امری معقول است؟ این پرسش از مهم ترین دغدغه های انسان است. پاسخ به این پرسش چه مثبت و چه منفی، در این که فهم ما از جهان باید چگونه باشد، چگونه زندگی کنیم و چگونه عمل کنیم، تاثیری ژرف دارد. اگر بگوییم پرداختن به این سو ال برای انسان به عنوان موجودی عاقل یک وظیفه (Duty) است، اغراق نکرده ایم. اگر فردی معتقد شود که باور به خدا امری عقلانی است، باید بکوشد معنا و غایت حیات انسانی را آن گونه که خواست خداست، دریابد و اگر هم به خدا بی اعتقاد گردد، باز باید به لوازم، توابع و تلویحات این عقیده تن در دهد. با این فرض، زندگی انسان درون همین جهان شکل می گیرد؛ همه چیز و همه حوادث و حتی کل جهان نتیجه یک تصادف و شانس خواهد بود و نهایتا این برداشت به اخلاق، قانون و دیگر حوزه های حیات بشری سرایت می کند.
با توجه به اهمیت و تاثیر فراوان این مساله، فلاسفه از آغاز تا کنون هریک به نحوی به بحث در مساله وجود خدا(Existence Of God) پرداخته اند. همه فلاسفه علی رغم دیدگاه ها، نظریات، ادله و شیوه های متفاوتی که داشته اند، به دشواری و پیچیدگی چنین مباحثی اقرار کرده اند.