فصلنامه ذهن
سال دوم شماره 4 (پیاپی 8، زمستان 1380)

این مقاله ابتدا به تعریف معرفت از دیدگاه معرفت شناسی غربی معاصر می پردازد و عناصر سه گانه این تعریف یعنی باور، صدق و توجیه را تبیین و بررسی می کند و ریشه های این تعریف را در آثار افلاطون جستجو می کند.
در ادامه به بحرانی که با مثالهای نقض گتیه برای عنصر توجیه ایجاد گردیده و نیز تلاش معرفت شناسان معاصر برای حل آن می پردازد.
از سوی دیگر، ضمن تعریف معرفت براساس دیدگاه فیلسوفان اسلامی و تلاش برای یافتن نقطه تقاربی میان فلسفه غرب و فلسفه اسلامی در این باب، نشان می دهد که مثال نقض گتیه به هیچ روی، متوجه تعریف معرفت در فلسفه اسلامی نیست و براین اساس تنها معرفت شناسی غربی است که باید راهی برای خروج از این بحران بیابد.

در این نوشتار سعی و تلاش مو لف (ره) بر آن است که بجای تعریفی پیشینی و متافیزیکی محض از علم حضوری با ارایه و اثبات مصداق بارز و روشنی از آن، رویکردی عینی و ملموس به موضوع داشته باشد.
البته مولف پیش از این نیز نمونه ها و مصادیقی از علم حضوری همچون دریافتهای حسی و احساسات را بیان کرده بود لیکن مورد حاضر؛ یعنی علم حضوری انسان به خود؛ به گونه ای اساسی با موارد قبلی متفاوت است زیرا این معرفت مبنا و بنیاد تمامی معارف و دانشهای دیگر بشر است.
وی، که در این بحث عمدتا بر دیدگاه های شیخ شهاب الدین سهروردی تکیه کرده است ضمن بیان مبانی وجودشناختی و معرفت شناختی شیخ اشراق به اثبات این گونه از علم حضوری انسان به خود می پردازد.

تعریف رایج معرفت نزد فیلسوفان غربی، باور صادق موجه است. تحلیل هریک از عناصر سه گانه این تعریف، بخشی از مباحث معرفت شناسی معاصر را تشکیل می دهد. در این میان مبحث «توجیه» در کانون توجه معرفت شناسان قرار دارد و مبناگرایی و انسجام گرایی، دو گرایش عمده در این مبحث به شمار می آیند. مبناگرایان معتقدند برخی از باورها - که آنها را باورهای پایه یا بنیانی می نامند - در توجیه خود بر سایر باورها مبتنی نیستند و سایر باورها به واسطه نسبتی که با این باورها دارند، موجه می شوند. ویلیام آلستون، معرفت شناس و فیلسوف دین معاصر در زمره مبناگرایان قرار دارد. وی در مقاله حاضر، دوگونه مبناگرایی را از یکدیگر متمایز می کند: مبناگرایی ساده و مبناگرایی مضاعف. براساس مبناگرایی ساده، باورهای پایه به هیچ وجه تردیدناپذیر، اصلاح ناپذیر و خطاناپذیر نیستند. آلستون اینگونه مبناگرایی را تنها شکل قابل دفاع این نظریه می داند و در این مقاله به اثبات ادعای خویش می پردازد.

ابن سینا در بررسی یقین علمی، نخست حوزه بحث را به علم اکتسابی محدود می کند، و پس از تقسیم آن به علم تصوری و علم تصدیقی، به توضیح معنای یقین درباب هر دوگونه علم می پردازد. او در ادامه بحث نحوه تحصیل تصورات یقینی و موانع موجود در این راه، و سپس چگونگی روش های رسیدن به تصدیقات یقینی را بطور مفصل توضیح می دهد. در ضمن بحث روشن می شود که ابن سینا قول به وجود معلومات باصطلاح فطری را نمی پذیرد و حتی چگونگی اکتساب اولیاتی از قبیل اصل عدم تناقض را نیز نشان می دهد. نقش ادراک حسی در تحصیل علم یقینی و چگونگی نگاه ابن سینا به معرفت تجربی و بعضی نکات مربوط به چگونگی وقوع خطا در معرفت تجربی و در اقامه استدلال های مفید یقین، که برهان نامیده می شوند، و نیز شرایط اینگونه استدلال ها از مطالبی است که در این مقاله مطرح می شود

زمینه گرایی معرفت شناختی از راه حلهایی است که برای پیوند میان باور و صدق پیشنهاد شده است. پیش از این، مقاله و یا نوشته ای در این باب به زبان فارسی یا وجود نداشته و یا اشاره وار به آن پرداخته شده است.
اینکه آیا زمینه گرایی می تواند خود را از اتهام نسبیت و حتی شکاکیت برهاند یا نه، مطلبی قابل تامل و توجه است که این مقاله تا حدی بدان پرداخته است، ولی نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد.

یکی از مو لفه های اساسی در تعریف معرفت، توجیه است. یک نظریه مهم و اساسی در این باب، مبناگرایی است. کیث لرر معرفت شناس معروف و برجسته معاصر، در این نوشتار ضمن تبیین و تحلیل نظریه مبناگرایی و بیان اقسام آن انتقاداتی را براساس دیدگاه های خود بر این نظریه وارد می داند. وی ضمن بیان اینکه این نظریه هم در میان تجربه گرایان و هم عقل گرایان طرفدارانی برجسته داشته است؛ مبناگروی را به خطاناپذیر و خطاپذیر تقسیم می کند و برای تبیین مبناگروی خطاناپذیر بحث از اصلاح ناپذیری در قضایای تحلیلی، قضایای راجع به افکار و نیز احساسات را مطرح می کند و آنها را مورد انتقاد قرار می دهد و بدینوسیله راه را برای مفهومی ضعیفتر از تحیلیلیت و امکان و در نتیجه مبناگرایی را فراهم می سازد تا در عین تاکید بر باورهای پایه و اینکه اینها ضامن صدق باورهای غیرپایه اند، آنها را خطاناپذیر بداند.

در مجله ذهن شماره 5 مقاله ای تحت عنوان "توجیه ترکیبی در حکمت سینوی و صدرایی" به چاپ رسید. این جستار حاوی سخن تازه ای بود و آن این که اگر به میراث عظیم حکمت اسلامی نگاه متدیک و روش شناسانه داشته باشیم خواهیم دید که حکمت اسلامی در مساله توجیه از دو روش مبناگروی و انسجام گروی بهره برده است. این نوشتار سعی داشت بر این ادعا شواهدی عرضه کند و آن را امری پذیرفتنی تلقی نماید.

تلاش ذهن بر این است که با یاری خداوند از این شماره به بعد بخشی از حجم نشریه به معرفی برخی از اصطلاحات معرفت شناسی، اختصاص یابد بی آنکه درباره آنها داوری و قضاوت شود. در این میان ممکن است به تناسب بحث، در مواردی آثار و چکیده آرای بعضی از معرفت شناسان نیز معرفی شود.