فهرست مطالب

مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی - سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1397)

نشریه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1397)

  • تاریخ انتشار: 1397/06/10
  • تعداد عناوین: 6
|
  • هادی جاهد ، فیروز حریرچی*، سید ابراهیم دیباجی صفحات 1-24
    الفاظ در زبان عربی و تمدن اسلامی در بستر زبان شناسی تولید شده اند و در قالب محتوای ارزشمند انسانی گسترش یافته اند.هر لفظ و اصطلاح، سرگذشت و خاستگاه متمایزی نسبت به دیگر الفاظ داشته است. الفاظ در بافت زبان شناختی فرهنگ و تمدن اسلامی ، ریشه ی فرهنگی مستحکم دارند.بررسی خاستگاه بومی کلمه و اصطلاح بنیادین در فرهنگ اسلامی -ایرانی و پیش از اسلامی بر اساس فرایندهای واجی در « جناح » افزایش و یا کاهش واج ها مورد نظر است.در این مقاله به خاستگاه بومی لفظ بنیادین جناح ، در زبان مفسران اسلامی و لغت شناسان قدیم و معاصر پرداخته شده است.ریش هی معناشناختی این لفظ با توجه به فرایند حذف ، ک اهش و افزایش معناشناختی در زبان شناسی مراحل انتقال معنایی از زبان هند و اروپایی به شاخه زبانی سامی را طی کرده است. این مقاله به فرایند حذف آواشناختی، صرفی،واجی، معناشناختی در لفظ قرآنی با توجه به اهمیت ماهیت و محدوده معنایی گناه دراعتقادات بنیادین اسلامی « جناح » به ایجاد مفهومی عمومی در میان تمامی انسان ها در هر نقطه « جناح » پرداخته است. لفظ از زمین در حرکت به سمت خوبی ها و دوری از تاریکی مطلق اشاره دارد.مفهوم گناه در ریشه های عقلی و نقلی با مشابهت میان الفاظ مختلف گناگ،گناه،جناح، سیر تحول معنایی و مفهومی را از شاخه زبانی هند و اروپایی به شاخه زبان های سامی طی کرده است.
    کلیدواژگان: قرآن کریم، جناح، گناه، معناشناسی، حذف شناسی
  • ابوالفضل حری * صفحات 25-44
    این جستار، مساله وصایت مندی در خطبه غدیر را از منظر تحلیل متن و گفتمان پیشنهادی فرکلاف بررسی می کند. ابتدا این پرسش مطرح می شود که خطبه غدیر به مثابه گفتمان شفاهی چه ویژگی ها و کارکردهایی دارد و پیام اصلی خطبه را که اعلام وصایت و ولایت علی (ع) است، چگونه می توان از این منظر تبیین و توجیه کرد. پس از اشاره به پیشینه ای مختصر، از مبانی نظری بحث یعنی تحلیل متن و گفتمان سخن به میان می آید و روش شناسی مبتنی بر چارچوب سه لایه ای فرکلاف یعنی توصیف، تفسیر و تبیین، بحث و فحص می شود. از این حیث، خطبه غدیر به مثابه گفتمان شفاهی مذهبی و به تعبیر دقیق تر، گفتمان ترغیبی معرفی می شود. این گفتمان ویژگی های خاص خود را دارد که در پرتو چارچوب فرکلاف برآفتاب می شود. از جمله یافته ها، یکی این است که شیوه های تحلیل گفتمان و از جمله بینامتنیت آشکار و نهان، بیناگفتمانگی، و بازبافتمندسازی، بیش و کم مضمون اصلی خطبه را که وصایت و جانشینی علی (ع) است، نشان می دهد.
    کلیدواژگان: خطبه غدیر، تحلیل گفتمان، وصایت، بینامتنیت، بیناگفتمانگی
  • سید حمیدرضا رئوف*، زهره قادری صفحات 45-67
    مطالعه و بررسی معنا در واژگان کلیدی یک متن اولین قدم برای فهم جهاننگری حاکم بر آن متن است. اهمیت این نوع بررسی ها برای شناسایی جهان نگری، در مطالعات متن مقدس به خوبی آشکار میشود؛ زیرا آگاهی از جهاننگری دینی برای اخذ و انطباق با آن نزد دینداران امری مهم تلقی میشود. در این مقاله از طریق بررسی تطور معنایی واژه و کشف معنای این واژه در قرآن، کوشش شده است تا معنای دقیقی از این واژه از « نفس » حیث زبانی و کاربرد قرآنی بدست آید و این نتیجه در کنار رویکرد تفسیری علامه به آزمونی دو سویه گذارده شود. نتیجه این تحقیق ارائه یک تعریف واحد برای این واژه در بود که از حیث معنایی با رویکرد تفسیری علامه « تشخص و فردیت شیء / فرد » معنای متفاوت است. رویکرد علامه در مواجهه با نفس در قرآن بیشتر مبتنی بر روش فلسفی ایشان (حکمت صدرایی) بوده و معنای لغوی دقیق و کاربرد قرآنی آن محور توجه در این رویکرد تفسیری نبوده است؛ زیرا تفسیر علامه ارائه رویکردی تبیینی برای فهم امروزیتر دغدغه پایبندی به معنای اصیل ،« نفس » از قرآن است و ضرورتا در حوزه معنایابی واژه واژه را ندارد.
    کلیدواژگان: نفس، تطور معنایی، تشخص و فردیت، المیزان، علامه طباطبائی
  • هاجر خاتون قدمی جویباری *، سید هدایت جلیلی صفحات 69-89
    میراث تفسیری مسلمانان ساحت متکثر، متنوع و سیالی است. شناخت و تبیین روشمند، عینی و آکادمیک از این ساحت متکثر و گونهگون بر عهده تفسیرپژوهی است. یکی از است. مفسران و « پدیده تفسیر » اضلاع و جنبه های تفسیرپژوهی، تبیین درست داشته اند، « تفسیر » تفسیرپژوهان مسلمان در طول تاریخ تلقی های متنوع و متکثری از پدیده با کاستی هایی « تفسیر » اما آنچه بهنظر میرسد این است که تلقی های تفسیرپژوهان از نشان میدهد که آنان در بحث از « تفسیر » مواجه است. مطالعه در غالب این تلقی ها از روی آوردهاند و « تفسیر » چیستی تفسیر، بهجای تبیین پدیده تفسیر، به تحلیل واژگانی پاسخگوی پرسشها و نیازهای « غیرتفسیر » و « تفسیر » کوشش آنها در تمایزبخشی میان کامیاب و کارآمد نبودهاست. « تفسیر » امروز نیست و این تعاریف در تبیین واقعیت در ساحت تفسیرپژوهی مسلمانان، واژه تفسیر بهواسطه چندوجهیبودنش در معانی مختلف بهکار رفتهاست. این در حالیست که غالبا این معانی در هم می آمیزد؛ یعنی در گفتمان تفسیرپژوهی مسلمانان این تفکیکها چنانکه باید لحاظ نشده و کاربست واژه تفسیر در معانی گفتهشده بهدرستی تمایز نمییابد. اخلاق » از آنجا که پیش از پرداختن به پژوهشهای میان رشته ای مرتبط با تفسیر مانند داشت، در این پژوهش با تلقی ها و « تفسیر » باید تصور و درک درستی از پدیده « تفسیر تصوراتی که تفسیرپژوهان و مفسران مسلمان از مقوله تفسیر دارند آشنا میشویم و آنها را میسنجیم.پرسشهای اصلی این پژوهش این است که تعاریف مفسران و تفسیرپژوهان تا چه کامیاب و کارآمد بوده است؟ تفسیرپژوهان در فهم، « تفسیر » میزان در تبیین واقعیت دارند؟ در این « پدیده تفسیر » چه راهی رفتهاند و چه درکی از « تفسیر » بازشناسی و تبیین راه چه ساز و کار و قواعدی را بهکار بستهند؟ ترمینولوژی و مجموعه مفاهیمی که بهمثابه ابزارهای معرفتی برای تحلیل و تبیین تفاسیر تدارک دیدهاند، چه میزان روشن و کارآمد کدام است؟ « اخلاق تفسیر » در « تفسیر » است؟ تلقی اهمیت پژوهش حاضر در آشکارساختن کاستی های راهبردی و رخنه ها و آسیبهای روششناختی و معرفتشناختی ناظر به یکی از اضلاع و جنبه های تفسیرپژوهی؛ یعنی است.
    کلیدواژگان: تفسیر، اخلاق تفسیر، تفسیرپژوهان مسلمان، تحلیل، نقد
  • احمد پاکتچی * صفحات 91-109
    با وجود ثبات نسبی در فهم واژه عربی اناث به معنا ی مادینگان ، در آیه نساء/117 ملاحظه ای وجود دارد که مفسران را با دشواری مواجه ساخته است و آن باهمایی اناث و شیطان است. آنان برای گریز از شرانگاری جنس زن روی به گونه های مختلف از تفسیر و تاویل نهاده اند تا به انحاء مختلف از این چالش گذر کنند. این امر موجب شده است تا برخلاف ثباتی که درباره دیگر کاربردهای اناث در قرآن کریم دیده می شود، در این آیه مفسران به معناهای متنوعی برای واژه اناث قائل شوند. سوال اصلی در پژوهش حاضر این است که عالمان مسلمان در تفسیر آیه مورد بحث ، چگونه درگیر یک چالش بر ای ارزش گذاری جنس مونث بوده اند و با چه صورت بندی هایی از این چالش عبور کرده اند؟ روش استفاده شده در پژوهش، در مرحله گونه شناسی اقوال تفسیری که عملا نوعی تفسیر تطبیقی است، مطالعات انگاره است، و در بخش تحلیل هم از تحلیل واژه شناختی و هم از تحلیل بین الادیانی استفاده شده است. نتیجه پژوهش آن است که مفسران عموما به گونه ای کاربرد مورد بحث از اناث را تفسیر کرده اند که به ارزش گذاری منفی برای جنس مونث منجر نگردد و حتی مفسرانی نادر چون طبرانی که درگیر چنین ارزش گذاری شده اند ، از نوعی صورت بندی استفاده کرده اند که به شرانگاری جنس مونث منجر نگردد.
    کلیدواژگان: مادینگی، جنسیت، بتان، شرانگاری، تفسیر تطبیقی
  • مریم قبادی * صفحات 111-126
    هر چند در تعریف واژه تاویل، اشاره ای به عقل نشده، اما حضور التزامی عقل را، در تحلیل هسته معنایی آن می توان یافت. معانی تاویل (تفسیر، رجوع، آغاز و ابتدا، پایان و عاقبت، مصیر و مرجع، جمع، اصلاح، سیاست، تغییر یافتن، تدبیر و تقدیر) از جهات مختلف قابل تحلیل اند؛ از جمله این که تغییر، تحول، صیرورت، بازگشت و نیز پیوند با ابتدا و انتها و... ناظر به نوعی حرکت جهت دار و غایتمند هستند. اساسا، تصور حرکت، بدون مقصد و غایت ممکن نیست هم چنانکه سخن از غایات، بدون حرکت بی معناست. تمرکز بر این نکته، آدمی را به وجود نوعی آگاهی، فکر و اندیشه در نهاد واژه تاویل که در اصل و در بنیان اولیه ی آن نیز هست، رهنمون می سازد. در واقع، عقلانیت معنای لازم تاویل است و بدون آن تاویل میسر و بلکه محقق نخواهد شد. لذا، در آیه 7/ آل عمران؛ معیار و عیار انسانی تاویل، افزون بر انتساب به الله ( جامع جمیع اسماء وصفات)، رسوخ در علم است. صرفنظر از اختلافات مطرح در این زمینه، تمرکز و بلکه تاکید بر علم (اعم از علم الهی یا علم بشری با قید رسوخ) اشارتی دارد به پیوند تاویل با علم و آگاهی؛ و پیداست علم بدون عقلانیت قابل تصور نیست.
    با این حال، این بعد از تاویل مغفول واقع شده و بلکه از سوی مخالفان مور د انکار قرار گرفته و اساسا تاویل در حد مقول های فرقه ای فروکاسته شده است. حال آنکه پیوند یا به تعبیر دقیق تر نسبت تاویل و عقلانیت امری جدی و اساسی و البته نیازمند بیان است. این نوشتار با روش تحلیلی، در پی تبیین این عنصر مقوم تاویل، با اشاره ای گذرا بر ضرورت و چرایی، از خلال ضوابط، اصول و شرایط مطرح شده، مقصود خود را جسته و به این نتیجه رسیده است که عقلانیت، عنصر مقوم تاویل است و تاویل بدون آن، قطعا تاویل نخواهد بود و شاید سخنی باشد مبتنی بر هوی و تفسیر به رای.
    کلیدواژگان: تاویل، عقلانیت، قرآن، ضوابط تاویل