در كشور ايران بسته به شرايط متغير آب و هوايي راهكارهاي گوناگوني را جهت بهينه سازي شرايط آسايش انسان به كار بسته است. معماران سعي بر آن داشته اند كه از شرايط طبيعي و اقليمي بيشترين بهره را در بناها ببرند و يكي از اين شرايط، سرماي بيش ازحد زمستان است كه با استفاده از اين سرما و شب هاي يخبندان زمستان يخ موردنياز خود را براي فصل گرم تابستان توليد و ذخيره كنند. به همين جهت معماران فضاي معماري ويژه اي به نام يخچال طراحي و ساخته اند. معماران گذشته با استفاده از تجربه و مهارت خود با در نظر گرفتن شرايط، عناصر يك بنا را طراحي و اجرا مي كردند. اين يخچال ها در مناطقي ساخته مي شوند كه تعداد شب هاي يخبندان و اختلاف دماي شب و روز زمستان زياد بوده و داراي تابستان هاي گرم مي باشد اما بااين حال گونه هاي مختلفي از يخچال ها در مناطق اقليم سرد نيز مشاهده شده است. به طوركلي مي توان اجزاي يخچال ها را به دودسته ي كارگاه توليد يخ و عناصر نگهداري يخ تقسيم نمود. كارگاه توليد يخ شامل ديوار سايه انداز و حوضچه توليد يخ، عناصر نگهداري يخ شامل گود و چاله نگهداري يخ مي باشد كه بر اساس شرايط اقليمي محل قرارگيري، تفاوت هايي در اجزاي يخچال ها وجود دارد و يا فاقد برخي از اين اجزا مي باشند.
در اين پژوهش براي جمع آوري اطلاعات از تركيب دو شيوه ي كتابخانه اي و ميداني استفاده شده است كه شامل بررسي اسناد، مقالات و كتاب هاي مرتبط و بخشي شامل بازديد نگارندگان از يخچال هاي برخي از نقاط مي باشد. در ابتدا اقليم هاي مختلف بررسي و تاثير آن ها بر روي اجزاي يخچال ها مورد تحليل قرار گرفت. اين عوامل شامل زاويه تابش خورشيد، تعداد روزهاي يخبندان و جهت وزش باد غالب مي باشد. منطقه موردمطالعه در اين پژوهش شامل تمامي مناطقي مي باشد كه داراي يخچال هاي سنتي بوده اند. در اين ميان اين مناطق بر اساس اقليم دسته بندي شده و در هر اقليم شهرهايي كه داراي تعداد يخچال هاي بيشتري بوده است جهت بررسي و تحليل انتخاب شده اند. اقليم هاي موردبررسي شامل مناطق سرد، گرم و خشك بياباني و گرم خشك نيمه بياباني مي باشد.
در فرآيند شكل گيري اين پژوهش در ابتدا مناطق داراي يخچال هاي سنتي شناسايي شدند. بدين منظور ابتدا شرايط آب و هوايي مناطق داراي يخچال هاي سنتي بررسي و با شرايط اقليمي مناطق مختلف ايران تطبيق داده شدند. براي اين امر از جدول ها، نمودارها و دسته بندي هاي اقليمي مختلف بهره گرفته شد. به دليل ثابت بودن اقليم و عدم تغيير شرايط آب و هوايي درگذر زمان (از زمان ساخت يخچال ها تاكنون) امكان بررسي اقليم زمان ساخت يخچال را بر اساس هريك از دسته بندي هاي اقليمي وجود دارد و اطلاعات به دست آمده از هر يك از اين روش ها يكسان مي باشد. براي تحليل شكلي و فرمي يخچال ها تلاش شده است نمونه هاي بسياري در مناطق مختلف مورد بازبيني قرار گيرد. در نمونه هاي ديگر سازه هاي معماري نيز از اين شيوه بررسي استفاده شده است كه مي توان به روايي و پايا بودن نتايج اين تحقيق بر اساس اين روش پي برد. مطالعات و بررسي هاي انجام شده در اين پژوهش قابليت انجام بر روي ساير سازه هاي سنتي ايران را خواهد داشت.
عوامل مختلفي بر روي شكل گيري فرم يخچال ها تاثيرگذار بوده است كه يكي از اين عوامل تاثيرگذار شرايط جغرافيايي محل احداث يخچال ها است. در اين پژوهش سعي شد بر اساس دسته بندي هاي صورت گرفته توسط ساير پژوهشگران، اثر هريك از عوامل جغرافيايي را بر روي تمام عناصر سازنده يخچال ها بررسي شود. تعداد و نوع اجزا يخچال ها متاثر از تغيير عرض جغرافيايي و تغيير زاويه تابش خورشيد، همچنين ميانگين دماي زمستان منطقه مي باشد. با پيش روي از شمال كشور ايران به سمت جنوب با كاهش عرض جغرافيايي و افزايش دما، افزايش زاويه تابش خورشيد و كاهش تعداد روزهاي يخ بندان، معماران به تكميل اجزا و فرم يخچال ها پرداخته اند. به گونه اي كه اقليم سرد (مناطق كوهستاني شمال غربي ايران) ساده ترين فرم يخچال كه شامل تنها يك گود بوده است و يخچال هاي مناطق گرم و خشك بياباني و كويري ايران داراي كامل ترين اجزا مي باشند. با بررسي هاي انجام شده مشخص شد زاويه تابش خورشيد تاثير به سزايي بر فرم يخچال ها داشته است. در اقليم سرد ايران (شهرهاي سرد شمالي) به دليل تابش مايل خورشيد يخچال ها فاقد ديوار سايه انداز بوده و با نزديك شدن به مناطق كويري به ارتفاع ديوار سايه انداز افزوده مي شود به گونه اي كه در اقليم بياباني و شهرهاي كويري يخچال ها داراي ديوارهاي بسيار مرتفعي مي باشند. همچنين در مناطقي كه تابش خورشيد اثر كمتري بر روي محل ذخيره يخ داشته باعث شده مخازن در درون زمين احداث شوند و با افزايش زاويه تايش خورشيد، معماران نوع و پوشش اين مخازن را تغيير داده و سعي بر آن داشته اند تا با افزايش ارتفاع پوشش آن ها، هواي گرم را از سطح يخ دور سازند. همچنين در مناطقي كه زاويه تابش خورشيد تقريبا به صورت عمود مي باشد معماران با ساخت مخزن در شمال ديوار سايه انداز سعي در ايجاد مانعي جهت تابش مستقيم خوشيد بر مخزن داشته اند. در مناطقي كه تعداد روزهاي يخ بندان زياد بوده و نياز به ساخت يخ نبوده است معماران به ساخت ساده ترين فرم يخچال ها بسنده كرده اند و در مناطقي مانند مناطق كويري يخ طبيعي كافي نبوده و نياز به ساخت داشته اند معماران به تكميل يخچال ها پرداخته و ديوار سايه انداز و حوضچه توليد يخ را نيز در كنار مخزن ذخيره يخ احداث مي نمودند. جهت باد غالب در فصل هاي سرد سال نيز يكي ديگر از عوامل جغرافيايي موثر بر يخچال ها بوده است. براي بهره بري بيشتر از باد در توليد يخ در فصل زمستان معماران اغلب جهت ديوار سايه انداز را در جهت زاويه وزش باد در نظر مي گرفتند.
کليدواژگان: شرايط جغرافيايي، زاويه تابش خورشيد، جهت وزش باد غالب، تعداد روزهاي يخبندان، يخچال هاي سنتي
| 
فهرست نشريات
مشاهده متن 
