فصلنامه تاریخ اسلام
پیاپی 48 (زمستان 1390)

در پژوهشی با عنوان «جریان شناسی کلامی- سیاسی» باید جریان هایی شناسایی شوند که هم، پشتوانه کلامی و هم، کنش سیاسی داشته و چشم به قدرت دوخته باشند. هر دوره ای را که برای تاریخ اسلام فرض بگیریم، می توان جریان های کلامی- سیاسی را در آن دوره رصد نمود. شناخت این جریان ها از آن رو که فضایی از شرایط سیاسی آن دوره را ترسیم می کنند، بسیار موجه است. تمرکز این نوشتار، بر مقطعی از تاریخ اسلام است که در آن به مدت بیست سال، امام رضا هدایت معنوی و سیاسی جریان موسوم به شیعیان اثنا عشری را بر عهده داشتند. در حقیقت، بررسی کنش های سیاسی این جریان در کنار سایر جریان های آن روزگار که مهم ترین آن ها عبارت اند از: «جریان عباسی»، «جریان های علوی»، «جریان های نژادپرستانه» و «جریان خوارج»، فضای بازتری را در شناخت خاستگاه، بسترها، رویکردها و کنش های سیاسی هر یک از جریان های موجود می گشاید. این نوشتار خاستگاه، مبانی کلامی و عمل کرد سیاسی جریان های کلامی- سیاسی دوران امامت امام رضا (183-203ق) را بررسی و تحلیل می نماید.

اندیشه ها در بستر مسائل سیاسی و اجتماعی شکل می گیرند. سده های نخستین اسلامی و مشکلات سیاسی فراوان آنها زمینه ساز پیدایش اندیشه هایی بود که با دغدغه حفظ سنت پیامبر6 در عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی جلوه گر شد. احمد بن حنبل (241 ق) را می توان یکی از صاحبان چنین اندیشه ای در آن دوران شمرد. در این مقاله سعی خواهد شد تا با روش درک منطق درونی نظریه سیاسی که الگویی برای شناخت نظریه سیاسی است و با رویکردی تاریخی نظریه احمد بن حنبل درباره حاکمیت جائر بررسی شود. براساس روند پیشنهادی اسپریگنز، ابتدا اوضاع سیاسی – اجتماعی و بحران های قرون دوم و سوم هجری را مورد بررسی قرار می گیرد و در ادامه علل اصلی بحران ها و تاثیر آنها در ایجاد اندیشه های احمد در قالب مولفه هایی چون درگیری های سیاسی، مناقشه های فکری، جهت دهی خاص به روایت ها و احادیث، مناقشه های کلامی و سرانجام اقتداری شدن فقه سیاسی دنبال می شود. مهم ترین نتیجه این عوامل، بروز اندیشه ای برای حفظ حاکمیت جائر و حمایت از قدرت های سیاسی بوده است.

مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقاله ای با عنوان «شیعه در دوره بین امیه» با نگاهی جامعه شناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلاف ها و مغایرت میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیام ها و تحرکات می داند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه می داند. ادعای مختار مبنی بر ماموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و هم چنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر6 و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان می کند.
غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیل های خاورشناسان را با کاستی هایی همراه می کند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمه مقاله وات کاستی های آن را هم در معرض دید قرار دهد.

فلسفه تاریخ گرچه معرفتی نسبتا نوظهور است، اما موضوع و مسائل آن از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان قرار داشته است. در این میان فلسفه نظری تاریخ نسبت به فلسفه علم تاریخ قدمتی بیشتر دارد و اغلب ادیان، مذاهب و مکاتب دیدگاه خود را راجع به کلیت تاریخ بشری به طرق گوناگون بیان داشته اند. یکی از فرقه های اسلامی که تفکرات فلسفی آن قوت بیشتری دارد اسماعیلیان است. تفکرات فلسفی اسماعیلیان در یک تقسیم بندی کلی به دو دوره دعوت قدیم و جدید تقسیم می شود. در نگرش فلسفی اسماعیلیان، بخش اعظم تاریخ در گذشته پیموده شده و تنها یک منزلگاه تا آینده باقی است و تاریخ از دایره قوم و طبقه خارج گشته و در نگرشی کلی تمام پیروان ادیان الهی را در بر می گیرد. مقاله پیش رو با هدف بررسی تنها منزلگاه باقی مانده اسماعیلیان و فلسفه انتظار اسماعیلیه، به تحلیل و تبیین غایت تاریخ و انسان از دیدگاه اسماعیلیه پرداخته است تا مهم ترین سوال فلسفه نظری تاریخ را از نگرش این مکتب باز کاوی کند. نتیجه مدعای تحقیق حاضر آن است که در این مکتب غایت تاریخ با آرمان تاریخ دو مقوله جدا از هم اند، ولی کاملا وابسته و مرتبط با هم به وقوع خواهند پیوست.

دودمان چینگ پس از تسلط بر کشور پهناور چین برای کنترل مناطق مرزی شمال غرب، محدودیت هایی اعمال کرد، که نارضایتی مردم از جمله مسلمانان را به همراه داشت و سبب شد در همان سال های نخست، قیامی علیه ایشان رخ دهد. هم چنین در دهه هفتاد سده هجدهم میلادی مشکلات اجتماعی جامعه مسلمانان و رقابت میان طریقت های صوفیانه به قیام علیه حکومت انجامید. پس از آن در دهه های شصت، هفتاد و هشتاد سده نوزدهم میلادی، مناطق مسلمان نشین شمال غرب و جنوب غرب مانند سایر نقاط کشور علیه حکومت فاسد چینگ قیام کردند که تمامی قیام ها از سوی حکومت چینگ سرکوب شد. این مقاله بر آن است با تکیه بر چند منبع برگزیده چینی، ضمن مروری بر این قیام ها به تحلیل و بررسی زمینه های پیدایش و پیامدهای آنها بپردازد.

ضعف سلطه سیاسی اغالبه در افریقیه با تبلیغات داعی اسماعیلی، ابوعبد الله شیعی، دو چندان شد؛ زیرا به سبب بی کفایتی آخرین امرای اغلبی و بر اثر شدت گرفتن اختلاف های خانوادگی اغالبه، قدرت آنان در افریقیه تضعیف شده بود و با نفوذ عقاید اسماعیلی در میان بربرهای کتامه، نیروی سیاسی و نظامی آنان تحلیل رفت. زیاده الله سوم (290-296 ق)، آخرین امیر اغلبی برای تجدید قدرت سیاسی اغالبه، به تبلیغاتی علیه داعی اسماعیلی پرداخت و در نامه ای به مردم افریقیه، عدم مشروعیت داعی را بیان کرد. نوشتار حاضر با بررسی گفتمان نامه آخرین امیر اغلبی، دیدگاه های سیاسی - مذهبی وی را تبیین می کند.

سلاجقه روم به سبب موقعیت اقتصادی و راهبردی ممتاز منطقه شام، به این سرزمین طمع داشتند، اما وجود حکومت های قوی در منطقه شام، دست آنها را از این سرزمین کوتاه می کرد. پس از مرگ سلطان نورالدین زنگی، سومین سلطان اتابکان زنگی شام(541-569 ق) هر قسمت از این منطقه به دست یکی از حکومت های کوچک محلی افتاد. در این حال صلاح الدین ایوبی، موسس سلسله ایوبیان (564-589 ق) برای یک پارچه کردن منطقه، به شام لشکرکشی کرد. از سوی دیگر قلیچ ارسلان دوم، ششمین سلطان سلاجقه روم(551-581 ق) با استفاده از خلا قدرت، اقدام به باز پس گیری مناطقی کرد که نورالدین از دست او درآورده بود. در این حال، دو قدرت ایوبی و سلاجقه روم بر سر تصرف مناطق دیار بکر، مقابل یک دیگر صف آرایی کردند اما به سبب قدرت نظامی صلاح الدین و اهمیت سلاجقه روم در جنگ های صلیبی، از جنگ با یک دیگر خودداری نموده و به صورت مسالمت آمیز، منطقه مورد درگیری را میان خود قسمت کردند. پس از آن، روابط دو طرف در رابطه با یک دیگر به صورت پیچیده ای به فراخور زمان، بر اساس تفاهم و تخاصم ادامه یافت.