نشریه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)
پیاپی 10 (زمستان 1386)

بحث دیه با توجه به پیشینه عظیم تاریخی خود، از موضوعات مهمی است که ماهیت آن از دیرباز نزد فقی هان و حقوقدانان عرفی، محل بحث و اختلاف نظر بوده است. عدهای آن را در قالب مسئولیت مدنی و نوعی جبران خسارت قلمداد نمودهاند و دستهای دیگر در زمره مجازاتهای مالی برشمرده اند. برخی از حقوقدانان معاصر نیز با ایراد خدشه با دلایل ابرازی طرفین، راه حل سومی را برگزیده و قائل به ماهیت تلفیقی دیه شده اند؛ یعنی، آن را واجد هر دو جنبه جزائی و مدنی دانستهاند. در نوشتار حاضر، ضمن بررسی تطبیقی دیدگاه های اندیشمندان مذاهب مختلف اسلامی با نگرش به آراء وحدت رویه و نظریات مشورتی، از منظر فقهی و حقوقی، استدلالهای قائلین هر سه دیدگاه به طور دقیق و علمی در بوته نقد و بررسی قرارگرفته است. در خاتمه نیز به جمعبندی نهایی از مباحث پیشین پرداخته و به این نتیجه رسیده که دیدگاه سوم (نظریه تلفیقی) نسبت به دو دیدگاه دیگر از قوت و اعتبار بیشتری برخوردار است.

مقاله حاضر به معرفی جلد اول دایرهالمعارف فقه مقارن تالیف آیت الله العظمی مکارم شیرازی و جمعی از محققان میپردازد. این اثر ویژگی های منحصربهفردی داشته و تا کنون اثری در این ارتباط با این ویژگی ها (که بیان خواهد شد) تالیف نگردیده است. نوشتن این اثر به زبان فارسی و به صورت دایرهالمعارف به شیوه نوین، از امتیازاتی است که باعث می شود دانشجویان و دانشگاهیان نیز به راحتی از این اثر بهره مند گردند. بنا به توضیحات مذکور برآنیم که در این نوشتار گزارشی مفصل از این اثر ارائه نمائیم. لازم به توضیح است جناب آقای محمدصادق اردلان با راقم این سطور در چهار فصل از این نوشتار، همکاری داشته است.

یکی از مهم ترین راه های تربیت و تعلیم عملی، تبعیت و الگو پذیری است. خداوند متعال، انبیاء را برای تعلیم و تربیت؛ تزکیه و تعالی فرستاده و ایشان را الگوهای عملی انسان قرار داده است.تبعیت و پیروی از الگوهای معرفی شده، نوعی تقلید سازنده و بر اساس تفکر است.تداوم نقش هدایتگری دین مبین اسلام ایجاب می کند که در همه عصرها و نسلها، پاسخی مناسب به نیازهای بشر داده شود. از این رو درمیان معصومین(ع)، فاطمه زهرا (س) که کوثرو مبارکه و منصوره است، هر چند عمر بسیار کوتاهی داشت(همچون کوثر که کوتاهترین سوره قر آن است) نه تنها تجلی خیر کثیر، برکت، نصر و پویایی است؛ بلکه الگوی زنان و اسوه همه نیکان و پاکان تاریخ است. خدا شناسی در منظر فاطمی و بیان ملاکهای سعادت بشری نقطه نظر خاص مقاله حاضر است.ایشان از چند شاخصه یاد میکنند که عبارت است از: تحمل دین و امانت الهی؛ تدین به دین خاتم و ایمان به کتاب صامت و ولی ناطق؛ شناخت قرآن؛ عمل به احکام دینی بر اساس باورهای اعتقادی و تبیین علل احکام الهی.احکامی که به بررسی آنها پرداخته شده، عبارت است از: نماز؛ روزه؛ حج؛ عدل؛ اطاعت از اولی الامر؛ جهاد؛ صبر؛ امر به معروف؛ نیکی به والدین؛ صله رحم؛ قصاص؛ وفای به نذر؛ تمام کردن کیل و وزن؛ نهی از شرب خمر؛ اجتناب از قذف؛ ترک سرقت و ترک شرک.

سال 1386 که با تدبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی سال «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» نامیده شده، بار دیگر فرصت لازم برای زمینه سازی جهت اتحاد بهتر جامعه ایرانی و نیز انسجام ملل مسلمان را فراهم آورده است. نامگذاری سال جاری با این عنوان و در حالی که بیداری اسلامی در سراسر جهان اسلام آغاز گردیده، پدیده ای خجسته است که می تواند آغازی بر حرکت جهان اسلام به سوی وحدت واقعی باشد. وحدت و انسجام اسلامی آرزوی دیرینه پیشقراولان و فعالان در جهان اسلام از سید جمال الدین اسدآبادی گرفته تا حضرت امام خمینی و پس از آن بوده و می باشد و اکنون که بیداری اسلامی به خاورمیانه و شمال آفریقا راه یافته است و ملل اسلامی بیش از هر زمان دیگری پیشینه درخشان خود و وضعیتی که مستحق آن هستند را دریافته اند، شایسته است تا گامهای عملی تری برای حرکت به سوی این امر مهم برداشته شود. با عنایت به جلودار بودن جمهوری اسلامی ایران در امر وحدت اسلامی و دفاع از ملل مظلوم، اتحاد ملی می تواند به پذیرش ایده های جمهوری اسلامی در محافل بین المللی به خصوص جهان اسلام کمک نماید. این نوشته در پی آن است تا با عنایت به وضعیت کنونی جهان اسلام و رشد بیداری اسلامی، یکی از زمینه های انسجام اسلامی که بحث وحدت ملی است را تبیین نماید. به باور نویسنده این سطور، اتحاد ملی ایرانیان تاثیر مستقیمی در پذیرش ایده ها و ابتکارات جمهوری اسلامی در بین ملل اسلامی خواهد داشت.

تفرقه و جدایی بین مسلمانان از دیرباز مسئلهای جدی و پر اهمیت بوده است و عدهای همواره برای تالیف قلوب پیروان آخرین دین آسمانی جهد و تلاش فراوان نمودهاند که از آن جمله میتوان به بزرگمردانی که در این مقاله بدانها پرداخته شده است اشاره نمود. این رادمردان در این راه سترگ اقدام به مسافرتها، مباحثه ها، تالیفها و مجاهدتهای فراوانی نمودهاند و مجموعهای از دستورالعملها و افکار مؤثر و مفید در راستای این هدف ارائه کردهاند و دیگران را نیز به سوی این رفتار نیکو فرا خواندهاند و تنها راه نجات مسلمانان را وحدت کلمه و جمع شدن تحت یک رایت میدانستهاند. این نوشتار به بررسی زندگی، آثار و اندیشه های شش نفر از این طلایهداران تقریب بین مذاهب اسلامی میپردازد که در این شماره شخصیت آیت الله العظمی مکارم شیرازی موضوع این بررسی است.

این نوشتار پس از بحث اجمالی درباره اندونزی و جاوه و ورود اسلام به این مناطق، به معرفی اولیای نهگانه که عامل گسترش اسلام در جاوه شرقی بودند، میپردازد.

قرآن به عنوان معجزه رسول خدا (ص) منبع نخست اصول، مبانی و احکام دینی همواره مورد اهتمام پیامبر اکرم (ص) بود؛ چنانکه علاوه بر کاتبان وحی، شماری از اصحاب به عنوان معلمان و قاریان قرآن شهرت داشتند. بر اساس برخی روایات، در بعضی از موارد، حوادث تلخ و دردناکی برای قاریان پیش میآمد. از جمله در متون تاریخی آمده است که بنا به دعوت مردی به نام عامر بن مالک، رسول خدا(ص) شماری از معلمان قرآن را که به اختلاف روایات، تعدادشان به بیست و چهار تا حدود هفتاد نفرمی رسید، برای تعلیم قرآن و آموزش احکام به منطقه نجد فرستاد، اما هنگامی که به منطقه بئرمعونه رسیدند، از سوی افراد بنی عامر قتل عام شدند. این مقاله علاوه بر بررسی چگونگی به وجود آمدن این حادثه، به بررسی تناقضهای فراوان گزارشهای موجود این واقعه خواهد پرداخت و به بیان این موضوع خواهد پرداخت که با توجه به سیاست و مدیریت حکیمانه رسول اکرم (ص) نمی توان پذیرفت که آن حضرت، شماری انبوه از قاریان ومعلمان قرآن را در پناه یک نفر مشرک به ماموریتی این چنین خطیر اعزام کرده باشد؛ اگرچه میتوان احتمال داد که اصل این ماموریت قرآنی، پذیرفتنی است.

تاثیراتی که مولوی در حیات مادی و معنوی اش از گذشتگان پذیرفته است را می توان در شکل زیر خلاصه کرد: اول: تاثیراتی که بر اثر همدلی و مصاحبت با استادان طریقت و بزرگان صوفیه عصرش به شکل مستقیم دریافت نموده است و شالوده زندگی معنوی خود را بر آنها استوار نموده است. دوم: تاثیراتی که مولوی با مطالعه و تحقیق و تتبع در منابع کهن موجود به شکل غیرمستقیم در سرودن و نگارش آثار خود از گذشتگان پذیرفته است. در ارتباط با تاثیرپذیری نوع دوم، بدون شک سنایی و عطار در زمره برجسته ترین افراد تاثیرگذار در اندیشه مولوی بوده اند. به طوری که وی به تبیین و تشریح آثار این دو استاد پیشرو طریقت در کلاس درس برای مریدان می پرداخت و آنان را به تتبع در این آثار فرا می خواند. این نوشتار به بررسی مصادیق تاثیرگذاری حکیم سنایی و شیخ عطار در گفتار، سیره و نوشتار جلال الدین محمد بلخی می پردازد.

اشاره فارغ التحصیلان دانشگاه مذاهب اسلامی پس از فراغت تحصیل، به دلیل نوع آموزه هایی که در دانشگاه مذاهب اسلامی با آن آشنا شده اند، در هر محیطی که قرار بگیرند، به نوعی متاثر از این آموزه ها خواهند بود. «گفتگو با فارغ التحصیلان» میکوشد تا کارکرد فرهنگ تقریب را در تغییر دیدگاه های دانشآموختگان دانشگاه و آشنایی آنان با فضای صمیمیت و مهر را مورد بازبینی قرار دهد، از وضعیت فعلی آنان مطلع شود و یاد آور خاطرات شیرین دوران تحصیلشان باشد.
جناب آقای علیپور، نحوه آشنایی خودرا با دانشگاه مذاهب اسلامی توضیح دهید؟ آشنایی بنده با دانشگاه مذاهب اسلامی به سال 1377 و از طریق دفترچه راهنمای انتخاب رشته بر می گردد که از این طریق به انتخاب رشته مورد علاقه ام یعنی فقه شافعی پرداختم؛پس از مطالعه بنده چون در خانواده ای مذهبی بزرگ شدم و علاقه و شوق وافری به دین و مسائل دینی و مذهبی خصوصا مذهب امام شافعی، رحمه الله علیه، داشتم، لذا گمشده خود را یافته و به آرزوی دیرینه خود رسیدم. از این رو لحظه ای درنگ نکردم و رشته فقه شافعی این دانشگاه را در میان رشته های انتخابی قرار دادم و خوشبختانه با توفیق خداوند متعال جواز ورود به دانشگاه مذاهب اسلامی و رشته مورد علاقه ام را به دست آوردم. تحلیل شما از وضعیت آموزشی و فرهنگی دانشگاه مذاهب اسلامی چیست؟ به نظر من با توجه به نقاط قوت و ضعف وضعیت فرهنگی و آموزشی دانشگاه مذاهب اسلامی و در مقایسه با دیگر دانشگاه های ایران، تا جایی که من اطلاع دارم، میتوان گفت که وضعیت فرهنگی و آموزشی خصوصا وضعیت آموزشی این دانشگاه نسبتا رضایت بخش است. امید است که مسئولین محترم دانشگاه در تداوم و پیشرفت این مهم بیش از پیش تلاش نمایند؛ و به تقویت نقاط قوت و مثبت، بپردازد و به برطرف نمودن نقاط ضعف و منفی بپردازد. به نظر شما دانشگاه مذاهب اسلامی باید نسبت به چه مسائلی اهتمام ورزد؟ به نظر من شایسته است مسئولان محترم دانشگاه مذاهب اسلامی در راستای تحقق هدف اساسی این دانشگاه، که آن هم تقریب و وحدت میان دانشجویان مذاهب مختلف اسلامی اعم از اهل تسنن و اهل تشیع است، بیشتر از پیش تلاش کنند. چه قدر زیبنده است مسئولان دانشگاه با دلسوزی و خیرخواهی هر چه بیشتر، زمینه را برای ایجاد این روحیه فراهم نمایند تا دانشجویان با هم صمیمی تر و نزدیکتر باشند؛ به افکار و آرای همدیگر احترام بگذارند؛ همدیگر را تحمل کنند؛ و خدای ناکرده جو بی اعتمادی و عدم آرامش و نگرانی و دغدغه میانشان به وجود نیاید. لطفا کمی درباره موضوع پایان نامه مقطع کارشناسی ارشدتان توضیح بفرمائید؟ موضوع پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد این جانب، در ارتباط با حجیت اجماع بود. اجماع بنا به تعریف اکثر دانشمندان اسلامی به معنای اتفاق نظر مجتهدان اسلامی پس از وفات پیامبر(ص) در زمانی از زمانها بر سر یک مسئله دینی، است. اینکه آیا اجماع با این معنی پس از قرآن و سنت، حجت است یا خیر؛ اجماع در چه مواردی ممکن است صورت گیرد؛ میزان حجیت آن تا چه اندازه است؛ آیا حجیت اجماع در یک مسئله همیشگی است که در نتیجه مخالفت با آن در هیچ زمان و مکانی و تحت هیچ شرایطی جایز نباشد و مخالفت با آن همانند مخالفت با قرآن و سنت نبوی است یا اینکه حجیت اجماع مقطعی و تابع مصالح عمومی جامعه اسلامی است؛ در این موارد میان دانشمندان اسلامی اختلاف نظر و بلکه اختلاف رویکرد وجود دارد. بنده در نظر داشتم با تحقیق و پژوهش در آراء و اقوال دانشمندان و بررسی ادله مخالفان و موافقان حجیت اجماع، رای و قول راجح و موضع گیری درست را به دست آورم. با یاری و توفیق پروردگار و زحمات و راهنمایی های دلسوزانه استاد گرانقدر جناب آقای دکتر ضیائی تا حدودی در این زمینه پیش رفتم، اما بنا به دلایلی چند از جمله وجود مشکلات و مشغولیتهای زیاد، نتوانستم آنگونه که بایسته است، موفقیت کافی و لازم را کسب نمایم و به هدف خود برسم. امید است در آینده بتوانم در صدد این مهم برآیم. به نظر شما با در نظر گرفتن نگاهی نقادانه به تدریس رشته فقه شافعی در ایران، چه نکاتی درباره ارائه این رشته در دانشگاه های ایران می توان گفت؟ در حال حاضر رشته فقه شافعی در ایران، تنها در سه دانشگاه تدریس می شود: دانشگاه تهران؛ دانشگاه مذاهب اسلامی و دانشگاه کردستان. خوشبختانه تدریس این رشته در دانشگاه های فوق الذکر به ویژه دانشگاه تهران و دانشگاه مذاهب اسلامی، موفقیت چشمگیری داشته و این هم مرهون زحمات و تلاشهای بی دریغ و خیرخواهانه و دلسوزانه اساتید محترم، به خصوص اساتید گرانقدر و محبوب، جناب آقای دکتر ضیائی و دکتر امیدی است. بنده میتوانم به صراحت بگویم: اگر در این رشته موفقیتهایی نصیبم شده، پس از یاری و توفیق خدا، مرهون زحمات این دو بزرگوار است. از خداوند متعال مسئلت مینمایم که به این بزرگواران طول عمر با برکت عنایت فرماید. از شیرینترین و تلخترین خاطرات خود در دانشگاه مذاهب اسلامی بگویید. تقریبا دوره چهار ساله مقطع کارشناسی در دانشگاه مذاهب اسلامی، همه اش پر از خاطرات شیرین و به یاد ماندنی است، اما در میان این همه خاطرات شیرین، خاطرات اردوهای سیاحتی و تفریحی به بعضی از مناطق ایران از جمله مناطق شمال، مناطق جنوب، و شهرهای مشهد، شیراز و...، بیشتر می درخشد؛ چرا که در این سفرها دانشجویان مذاهب مختلف به همراه بعضی از مسئولین و اساتید و کارمندان دانشگاه در نهایت صفا و صمیمیت و محبت و یکدلی، شیرین ترین و زیباترین روزهای زندگی خود را در این اردوها می گذراندند. هر جا صفا و صمیمیت و محبت باشد، دنیا به یک بهشت تبدیل می شود که همه افراد آن بدون کم ترین دغدغه و نگرانی و اضطراب، از امکانات و نعمتهای خدادادی بهره مند می شوند و شیرینترین و زیباترین روزهای عمرشان را در جوی سرشار از محبت و عشق و وفاداری و صمیمیت، با هم به سر می برند. به نظر بنده یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت دانشجویان دوره ما، که به اتفاق همه مسئولین، اساتید، دانشجویان، کارمندان و کارکنان این دانشگاه به دوره طلائی دانشگاه مذاهب اسلامی مشهور است، همین اردوهای سیاحتی و تفریحی بوده که با توجه به تعداد اندک دانشجویان آن دوره، امکان اردوهای متعددی وجود داشت. در این اردوها دانشجویان خیلی با هم صمیمی و نزدیک و یکدل بودند؛ مشکلات و دغدغه ها و نگرانی های قبلی را فراموش می کردند و نوعی اطمینان و آرامش فکری و روحی در میانشان به وجود می آمد که در موفقیتشان بسیار مؤثر بود. بنابراین، به نظر میرسد، برای تکرار آن موفقیتها و دوران طلائی و در راه عملی کردن بخشی از رسالت دانشگاه، شایسته است که مسئولان محترم به این امر توجه و اهتمام بیشتری ورزند و اردوهای بیشتری برای دانشجویان تدارک ببینند. البته ناگفته نماند که با جمعی از دانشجویان نخبه همراه رئیس دانشگاه جناب آقای دکتر بی آزار شیرازی و استاد گرامی جناب آقای دکتر نعمتی، اردوی چند روزه به کشورهای ترکیه و سوریه داشتیم که تمام طول سفر پر از خاطرات شیرین و به یادماندنی بود. اینکه سؤال کردید از تلخ ترین خاطره خود در دانشگاه مذاهب اسلامی بگوئید، باید اذعان کنم که خاطرات شیرین و خوش آن قدر زیادند که هیچ خاطره تلخی به یاد ندارم تا تلخترین آن را بگویم.
در پایان مطلب خاصی اگر دارید بیان فرمایید؟ در پایان، ضمن تشکر از زحمات و تلاشهای شما و دست اندرکاران نشریه فروغ وحدت و آرزوی موفقیت روزافزون برای شما، از دانشجویان عزیز این انتظار را دارم که سعی کنند قبل از هر چیز با بهره گیری از نیروی تقوا و اخلاص و صداقت، میان خود جوی پر از صفا و صمیمیت و محبت و یکدلی ایجاد نمایند و در دورانی که با هم هستند، بر اساس تقوا و نیکوکاری با همدیگر، ارتباط و همکاری داشته باشند تا به ندای «و تعاونوا علی البر و التقوی» لبیک گویند. هر یک را براساس اخلاص و صداقت و تقوا بسنجند نه بر اساس تعصبات مذهبی و ظاهر و شعار.به افکار و آرای همدیگر احترام بگذارند؛ همدیگر را تحمل کنند و تنها در این صورت است که در مسیر فطرت و سرشت انسانی خود قرار می گیرند؛ پروردگار را از خود راضی کرده و روز به روز در امور زندگانی خود از جمله تحصیل و آموزش موفق می شوند و همه تلاشها و فعالیتهایشان معنادار و مؤثر خواهد شد واین را بدانند و به همه اعلام کنند که تنها موفقیت و پیشرفت در زمینه مسائل علمی کافی نیست؛ بلکه موفقیت و پیشرفت در زمینه مسائل اخلاقی و تربیتی مهم تر از هر چیز است تا پس از فارغالتحصیل شدن، آثار پربرکت این مدت به میان خانواده و جامعه هم کشانده شود و اکنون که ناچارا جسمهایشان از هم جدا شده، اما قلبا با هم در ارتباط باشند. توصیه دیگر من به دانشجویان گرامی این است که از فرصتهای موجود، حداکثر استفاده درست را نمایند؛ چرا که فرصتهای موجود، تکرار نخواهند شد.