فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 20 (پاییز 1383)

سابقه تاریخی نام خلیج فارس از زمان حکومت حاکمان بین النهرین در سه هزار سال پیش از میلاد مسیح تا به امروز، براساس منابع و مدارک معتبر غربی و عربی بیان شده و به نظر نویسنده مقاله، پافشاری اعراب بر تغییر نام خلیج فارس، یک اقدام سیاسی برای جبران ضعف اعراب در برابر ایران و انقلاب اسلامی است.

رقابت سه قدرت منطقه ایران، عثمانی و روسیه، در نیمه دوم سده شانزده ابعاد وسیع تری به خود گرفته بود و این امر موجب نزدیکی استراتژیک موقت دو قدرت علیه یک قدرت دیگر می شد. در این بین، اتحاد ایران و روسیه علیه عثمانی و خان نشین کریمه، مسائل گرجستان، داغستان، آسیای میانه و هندوستان، مهم ترین عوامل اثرگذار بر روابط ایران و روسیه در دوزه زمانی یاد شده بودند.

ایران عصر شاه عباس به عنوان قدرتمندترین کشور آسیایی و اسپانیایی دوره فیلیپ سوم به عنوان یکی از قدرتهای بزرگ اروپائی، سه هدف مهم را از برقراری روابط با یکدیگر دنبال می کردند. برقراری و گسترش روابط تجاری، تثبیت موقعیت تجاری و اقتصادی در خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند و اتحاد علیه عثمانی.

پیروزی امپراطوری عثمانی در جنگ وارنا و تصرف قسطنطنیه، اروپا را بیش از پیش نگران کرد. از سوی دیگر، ایران نیز از توسط طلبی عثمانی نگران بود. این امر اروپا و ایران صفوی را واداشت برای رویارویی با دشمن مشترک، دست اتحاد به سوی یکدیگر دراز نمایند; پس نمایندگانی از ایران به اروپا و بالعکس فرستاده شدند. لهستان به دلیل همسایگی با عثمانی و قرار گرفتن در مسیر حرکت هیئتهای سیاسی و مذهبی دو طرف، نقش ویژه ای را در این بین به عهده گرفت و کلیسای کاتولیک نیز به این کشور توجه ویژه ای نمود.

نگارنده با استناد به منابع تاریخی ایرانی و تایلندی، به این نتیجه رسیده است که کوششهای درخشان عده ای از ایرانیان در دربار و جامعه تایلند در دوره صفوی، برقراری روابط میان دو کشور را موجب شد و ایرانیان اقلیت قدرتمند و ثروتمندی را در جامعه سیام تشکیل داده و برخی از آنان به مناصب بالای درباری دست یافتند.

رویکرد رهبران دوکشور به نوسازی، محرکهای خارجی داشت و برنامه های نوسازی ایران تا اندازه زیادی از عثمانی متاثر بود. اثرپذیری نوسازی ایران از تنظیمات عثمانی، به دلایل مختلف سیاسی – فرهنگی و تاریخی، سبب گردید چالش های فراروی نوسازی در هر دو کشور نیز تا اندازه زیادی شبیه به یکدیگر باشند.

کنت دو گوبینو، دیپلمات فرانسوی، در نیمه دوم سده نوزدهم، دوبار مامور خدمت در ایران شد و حاصل اقامتهای کوتاه وی در این سرزمین، نگارش چندین کتاب مهم در ارتباط با ایران و ایرانیان بود. تا آنجایی که در محافل علمی فرانسه، هربار که نام ایران سده نوزدهم به میان می آید،از گوبینو نیز به عنوان یک ایران شناس یاد می شود.

بیشتر اسناد مشروطیت موجود در بایگانی اسناد تاریخی ایتالیا، گزارشهایی است که آقای جامپائولو ریوا، وزیرمختار وقت ایتالیا در ایران، به وزارت امور خارجه ایتالیا ارسال کرده است. دقت در محتوای گزارشهای ریوا، جنبه های ناشناخته ای در وضعیت ایران در زمان مشروطه و عوامل موثر بر جامعه ایران آن روز را مشخص تر می سازد.

در خلال جنگهای یونان و ترکیه و حادثه آتش سوزی ازمیر، عده زیادی از ایرانیان مقیم یونان و ترکیه نیز از آتش جنگ در امان نماندند و خسارتهای بسیاری بر ایشان تحمیل شد.پس از پایان جنگ، عده ای از ایرانیان با ارسال عریضه به وزارت امور خارجه و سفارت ایران در استانبول، خواستار رسیدگی دولت ایران به شکایات خویش و فراهم آوردن امکان جبران خسارتهای وارده شدند.

دراین نمایشگاه گزیده ای از نقشه های تاریخی (نسخه های اصلی یا تصویری) مربوط به سده های پیش از میلاد، سده های میانی و سده های اخیر که در همه آنها نام دریای جنوبی ایران، خلیج فارس و یا نامهای برابری چون: دریای فارس، بحر الفارس، بحر فارسی – سینوس پرسیکوس، ماره پرسیکوس، گلف پرسیک، پرشین گلف و غیره آمده است، به نمایش گذاشته شد – نام خلیج عرب و یا دریای عرب در همه نقشه های قدیمی موجود، به دریای سرخ (بحر احمر) اطلاق شده است.

گزارش مذاکرات هیئت ایرانی و پیشنهادی نادرشاه افشار دربار سلطان محمود اول در پی اندیشه نادرشاه راجع به صلح با عثمانی است.

کتاب ضمن گذری تاریخی بر ماجرای رقابت روسیه و انگلیس در منطقه و وقایع مربوط به تعیین حدود ایران و افغانستان توسط انگلیسی ها، نقش برخی از شخصیتهای مهم را که سرنوشت منطقه را شکل داده اند، بازخوانی کرده است.