فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 42 (بهار 1389)

با تشکیل دولت پهلوی و تلاش برای افزایش نقش آفرینی منطقه ای، تقابل میان ایران و انگلستان در حوزه استراتژیک خلیج فارس و دریای عمان تشدید گشت. استعمار انگلستان که به علت حضور طولانی مدت و حاکمیت بلامنازع سیاسی، اقتصادی و نظامی بر تمامی پهنه این آبراه به خصوص مناطق جنوبی تنگه هرمز، حق نظارت و سرپرستی خود را مشروع می دانست، تلاش ممتد و فراگیر پنهان و آشکاری را به منظور استمرار استیلای خود بر منطقه انجام داد. براساس این فرآیند، قدرت گیری دولت ایران به منزله تضعیف پایه های قدرت لندن در خلیج فارس شمرده می شد. هدف از این پژوهش، بررسی تحرکات سیاسی و نظامی ایران در منطقه خلیج فارس در دوران پهلوی اول و چگونگی موضع گیری انگلستان است. بر این اساس، تحرکات مذکور با وجود کارشکنی های انگلستان، موجب توسعه نقش آفرینی سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران در این حوزه استراتژیک گردید.

بررسی زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی شهرهای عتبات عالیات، نشان می دهد که همواره ارتباط نزدیکی بین ورود زائران و توسعه اجتماعی و اقتصادی این شهرها وجود داشته است. در طی قرن نوزدهم، اکثر زائران عتبات را ایرانیان تشکیل می دادند، به گونه ای که سالانه در حدود صد هزار زائر ایرانی به قصد زیارت، وارد عراق می شدند. حضور زائران، علاوه بر رونق اقتصادی و تجاری عتبات، زمینه های اشتغال بخش هایی از جامعه شیعی عراق را فراهم می نمود. اما به دنبال جنگ جهانی اول و استقلال عراق از امپراتوری عثمانی، به تدریج و تحت تاثیر عواملی چند، از حضور زائران ایرانی در عراق کاسته شد. بنابراین، پژوهش حاضر به دنبال آن است تا با بررسی نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات عالیات در نیمه اول قرن بیستم، عوامل مؤثر بر شدت و ضعف این مسئله را مورد توجه قرار دهد.

علی رغم نگارش کتب و مقالات متعدد فارسی، روسی، گرجی، انگلیسی و... درباره جنگ های ایران و روسیه، همچنان بخش هایی از حوادث این دوره، ناشناخته مانده است. یکی از موضوعات مورد توجه در این باره، وضعیت داخلی گرجستان و گرایش برخی از مردم و شاهزادگان گرجی به اعاده حاکمیت ایران بر این منطقه و مقابله با سیطره روسیه است که در منابع روسی به آن توجهی نشده یا موضوعی کم اهمیت جلوه داده شده است. شاهزاده الکساندر میرزا فرزند ارکله دوم با تلاشی خستگی ناپذیر در تمام ایام جنگ های ایران و روسیه از هر امکانی، از جمله حضور در داغستان، همراهی با لشکریان ایران، رهبری قیام های مردم گرجستان بر ضد روسیه، مکاتبه با ناپلئون و... برای برقراری احیای پادشاهی کارتل کاخت تحت سیادت ایران استفاده کرد. به دلایل مختلف، از جمله فروپاشی نظام اداری و دیوان سالاری گرجستان توسط روسیه، قدرت برتر نظامی و لجستیکی آن کشور، عدم کارآمدی و ضعف تشکیلات نظامی ایران، همچنین ناتوانی در بهره برداری از فرصت های پیش آمده و علی رغم گرایش بسیاری از حاکمان و مردمان منطقه قفقاز به طرف داری از دولت قاجار، دو دوره جنگ های ایران و روسیه منجر به شکست ایران و بسط نفوذ تزارها در سراسر قفقاز گردید و تلاش های الکساندر میرزا نیز در جهت استفاده از قبایل داغستانی و شورش اهالی گرجستان در مقابله با روسیه نتیجه ای به دنبال نداشت.

در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، بین سال های 13321320 حوادث زیاد و مهمی رخ داد که یکی از آنها، شکل گیری فرقه دموکرات در آذربایجان بود. هدف اصلی این مقاله، بررسی عواملی است که زمینه پیدایی و زوال فرقه مذکور را فراهم کردند. با توجه به این هدف، فرضیه های تحقیق عبارتند از: 1. در پیدایش فرقه دموکرات آذربایجان و اهداف و اقدامات تجزیه طلبانه اش، احیای مجدد جنبش «پان ترکیسم» توسط دستگاه حکومتی باقروف و تایید آن از سوی استالین نقش اصلی ایفا کرد. 2. قطع کمک ها و حمایت های مادی و معنوی دولت شوروی از این فرقه، به دلیل دل بستن به وعده و وعیدهای دولت قوام، مهم ترین عامل اضمحلال و فروپاشی سریع آن بود.
برای سنجش فرضیه های بالا، ابتدا زمینه ها و عوامل دخیل در پیدایی فرقه، سپس علل فروپاشی آن مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که هر حرکت و جنبشی که در ایران، متصل و متکی به خارج باشد و از درون و نیازهای طبیعی داخلی نجوشد، محکوم به فنا است.

پس از حمله ایران به هرات در زمان ناصرالدین شاه و تلاش حکومت قاجار برای کنترل این قسمت از قلمرو خود، انگلیس نسبت به این امر واکنش نشان داد و با حمله به جنوب ایران، قسمت هایی از فارس و خوزستان را متصرف شد که به تبع آن، ایران با قبول شرایط انگلیس، حاکمیت آن دولت بر افغانستان را به موجب عهدنامه پاریس به رسمیت شناخت. پس از عقب نشینی انگلیس از جنوب ایران، سربازان این کشور، چند توپ مستقر در ساحل ایران را مصادره نمودند و همراه خود بردند که این امر، موجب مخالفت و اعتراض ناصرالدین شاه به حکومت انگلیس شد و در پی آن، وی در مکاتبه ای به امین الملک دستور می دهد که پیگیری های لازم را برای عودت چند قبضه توپ ذکر شده به ایران بنماید. در این تحقیق، ضمن بررسی این مکاتبه و شرح و توضیح نکات موجود در آن، به نقد و بررسی این سند پرداخته شده است و برخی نکات پنهان و مغفول در معاهده پاریس که براساس این سند، روشن می گردد، برای مخاطب تشریح شده است که مطالب ذکر شده می تواند در تقویت و بالا بردن غنای تحقیقات مربوط به این واقعه و دوره، مفید باشد.

ایران در مرزهای غربی خود گرفتار چالشی سنتی با امپراتوری عثمانی بوده است. زمینه های این رویارویی از اوایل دوره صفویه آغاز و به تناوب تا ایام متاخر امتداد یافت. عکس العمل ایران به تهاجمات مکرر عثمانی ها، مبتنی بر شرایط داخلی کشور، دارای فراز و فرود بود. در عین حال، عثمانی ها نیز براساس وضعیت درونی خود و یا میزان گرفتاری در جنگ های اروپایی، در مرزهای ایران فعالیت می کردند. در دوره کریم خان زند، عثمانی ها تحت تاثیر عوامل خاص، چندان تمایلی به ایجاد تحرک در مرزهای ایران نداشتند، اما کریم خان با آگاهی از شرایط داخلی و بین المللی عثمانی، سیاست فعالانه ای را در مرزهای غربی دنبال نمود. عملکرد او در منطقه کردستان و محدوده بصره در پیوند با سیاست های کلی او در خلیج فارس بود. تسلط چند ساله ایران بر بصره نیز متاثر از همین سیاست بود. در این نوشتار، سیاست و عملکرد کریم خان در مرزهای غربی و نگرش او در خلیج فارس مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در عین حال، این مسئله نیز مورد تحلیل قرار می گیرد که آیا عملکرد خان زند مبتنی بر شیوه ای آگاهانه بود؟ و اینکه اقدامات او چه نتایج و پیامدهایی را در پی داشت؟

تنباکو از جمله محصولات وارداتی است که در حیات فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایرانیان تاثیرگذار بوده است. در مورد کم و کیف ورود آن به ایران، چگونگی شیوع و مصرف این محصول، اختلاف نظرهایی وجود دارد که در این زمینه تحقیقات متعددی صورت گرفته است. مقاله حاضر نیز بر آن است تا با اتکا به اسناد، گزارش صحیح و دقیقی از آن ارائه دهد. شاید هیچ یک از محصولات کشاورزی به اندازه تنباکو در تاریخ معاصر ایران حائز اهمیت نبوده است. قرارداد انحصاری رژی، فتوای معروف میرزای شیرزای، خیزش و قیام عمومی بر ضد رژی که باید آن را مهم ترین حرکت در قبال دستگاه استبدادی قاجاریه تا پیش از انقلاب مشروطیت دانست، ناظر به همین معناست. امید اینکه مقاله حاضر بتواند مقدمه ای برای مطالعات بیشتر در این زمینه باشد.