فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 44 (پاییز 1389)

افتتاح تجارتخانه در بوشهر به سال 1763م. توسط کمپانی هند شرقی انگلیس، مقدمه ایجاد روابط ایران و انگلستان در دوره زندیه است. در این مقطع تاریخی، گذشته از عامل تجارت، لزوم ایجاد امنیت در سواحل جنوبی و منطقه خلیج فارس و فقدان نیروی دریایی مناسب برای نیل به این مقصود، دولتمردان ایران را به ایجاد روابط با قدرت های حاضر در منطقه با هدف بهره مندی از نیروی دریایی آنها ترغیب می کرد. عدم همکاری موثر انگلیسی ها و نیز حمایت کریم خان زند از قبیله بنی کعب که کمپانی انگلیسی آن را تهدیدی علیه منافع تجاری خود در منطقه می دانست؛ موجب بروز تنش هایی در روابط دو طرف گردید، تا آنجا که انگلیسی ها در سال 1769م. بوشهر را ترک کردند. اگرچه اهمیتی که کریم خان برای تجارت قائل بود و نیز از رونق افتادن بصره به عنوان مهم ترین مرکز تجاری انگلستان در خلیج فارس و فتح آن توسط ایران، زمینه ساز روابط مجدد دو کشور شد، اما مرگ کریم خان و درگیری های داخلی پس از آن، روابط دو کشور را جز در موارد محدود و معدودی به رکود کشانید.

تاکنون به نقش استعمار انگلستان در ایران دوره معاصر در ابعاد مختلف از جمله نفوذ در بازارهای ایران، تسلط بر منابع حیاتی کشور شکل دهی جریان های انحرافی مذهبی و در سطح کلان دخالت در مسائل سیاسی و حتی سرنگونی دولت های وقت ایران پرداخته شده است. اما شاید بتوان گفت ابعاد جزئی این مسائل، کمتر بررسی شده است. به خصوص رویدادهایی که در رابطه با نقش استعمار انگلستان در ولایات مختلف ایران و در تحریک اقلیت های قومی به شورش های محلی اتفاق افتاده است، قابل کنکاش است. در این پژوهش، دو شورش کردها در دوره ناصرالدین شاه، احمدشاه و رضاشاه و رابطه استعمار انگلستان با سردمداران این شورش ها بررسی شده است. هدف از انتخاب این دو شورش متفاوت و نامتقارن تاکید بر ماهیت استعماری سیاست انگلستان در تاریخ معاصر ایران است. گرچه سیاست انگلستان در جریان هر یک از این شورش ها متفاوت، اما در یک جهت و هدف بوده است که در پژوهش حاضر، ابعاد و سمت و سوی سیاست انگلستان در این زمینه به طور مفصل بررسی شده است. شورش شیخ عبیدالله که در دوره ناصرالدین شاه و در بین کردهای آذربایجان رخ داده و شورش اسماعیل آقا سمیتقو رهبر ایل کرد شکاک که در اواخر دوره قاجار رخ داد و ادامه آن به دوره رضاشاه کشیده شد.

با تشکیل دولت مغولی ایلخانان در چارچوب مرزهای سیاسی و نظامی ایران، در نیمه دوم سده هفتم هجری / سیزدهم میلادی، مناسبات خارجی این حکومت تازه تاسیس با[1]همسایگان، خود مغول و غیر مغول به ویژه ممالیک مصر در غرب ایران، در زمینه های گوناگون شکل گرفت.
درگیری های مرزی و تنش میان ایلخانان و ممالیک در طول سالیان دراز به دلایل مختلف فزونی یافت. در این میان، تحرکات گروه های فراری که از قلمرو ممالیک مصر و شام به سوی ایلخانان مغول می گریختند و به آنها پناهنده می شدند، در بروز و تشدید وضعیت جنگی میان دو دولت از اهمیت فراوانی برخوردار است.
محور اساسی پژوهش حاضر، بررسی علل تحرکات و تاثیرات این گروه های فراری و پناه خواه بر روابط دو جانبه ایلخانان و ممالیک با بهره گیری از شیوه توصیفی و تحلیلی به این موضوع است.

تاریخ سلانیکی، از مهم ترین متون تاریخی عثمانی است که مصطفی افندی سلانیکی در اواخر سده دهم هجری نگاشته است. این اثر، وقایع دوره ای 37 ساله را شامل می شود(1008971ق.). دورانی که روابط دو کشور ایران و عثمانی پرتنش و همراه با جنگ های طولانی و برهه های کوتاه صلح و آرامش بوده است. تاریخ سلانیکی، جدای از اهمیتی که برای تاریخ عثمانی و اروپا دارد، از منظر تاریخ ایران عصر صفوی نیز، از جهات مختلف دارای اهمیت است. از جمله: حضور خود سلانیکی در برخی اردوکشی های عثمانی به مرزهای ایران، انتصاب وی در مقام مهماندار حیدرمیرزا و مهماندار خاص خان احمد گیلانی و حضور او در دربار عثمانی به هنگام ضیافت ایلچیان ایران در دیوان عالی و آگاهی از کم و کیف مذاکرات نمایندگان دو کشور. مقاله حاضر تلاش دارد با طرح برخی مسائل مربوط به روابط صفویان و عثمانیان در خلال سال های 1008971ق. اهمیت و جایگاه تاریخ سلانیکی را در مطالعات مربوط به تاریخ ایران عصر صفوی تبیین کند.

با شروع حکومت قاجار در ایران که طی آن تغییراتی در مرزهای جغرافیایی ایجاد شد از بین رفتن حاکمیت ایران بر منطقه قفقاز توسط روس ها ورود غلامان و کنیزان سفید به ایران کاهش یافت. به جای آن، تعداد زیادی برده آفریقایی که اغلب از نژاد حبشی و زنگی بودند، از شرق و شمال شرقی آفریقا به بنادر خلیج فارس و سپس سراسر ایران وارد گردیده و خرید و فروش شدند. این در حالی بود که تا پیش از این تاریخ، تعداد غلامان و کنیزان سیاه در ایران و حوزه خلیج فارس اندک و ناچیز بود و غالبا همین تعداد اندک بدون آنکه در ملا عام دیده شوند، در خانه ها و املاک ثروتمندان به عنوان نوکران خانگی کار می کردند. این تجارت، علی رغم قراردادهای منع برده فروشی و کنترل شدید کشتی های ضد برده فروشی نیروی دریایی انگلیس در خلیج فارس، تا اوایل قرن 14ق. / 20م. ادامه پیدا کرد.

یکی از دشواری ها و مشکلات ساختاری دولت قاجار، مسئله ولیعهدی و جانشینی شاه قاجار بود. با وجود سیاست هایی که طراحی شده بود، این مسئله در چند برهه در فاصله انتصاب عباس میرزا به ولیعهدی تا سلطنت محمدشاه قاجار، ایران را به بحران و جنگ داخلی کشانید. ناتوانی دولت قاجار و اختلافات شاهزادگان و سیاست های ناموفق داخلی سبب گردید تا دولت های روس و انگلیس در یک امر داخلی مداخلات موثر داشته باشند. روس ها در پی عهدنامه های گلستان و ترکمانچای حق نظارت و قیمومیت برای خود به دست آوردند و انگلیسی ها نیز با نوسان در سیاست خارجی خود، از ترس خطر توسعه روزافزون نفوذ روس ها در منطقه از «سیاست بی اعتنایی» به «سیاست ایفای نقش فعال» گرایش پیدا کردند و بر سر آن با روس ها توافق نمودند. توافق و دخالت این دو دولت در مسئله جانشینی با اینکه خطر بحران شدید و جنگ داخلی را برطرف نمود، اما پیامدهای آن دولت قاجار را در سیاست خارجی و داخلی با مشکلات اساسی مواجه کرد.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، از طوایفی که در تجارت اسلحه در خلیج فارس نقش داشتند، افغان ها و شماری از جماعت بلوچ بودند. در ابتدا، واسطه این تجارت افغان ها بودند، اما با گسترش اقدامات انگلستان علیه آنها و تنگ شدن عرصه، افغان ها از قبایل بلوچ که در نزدیکی ساحل مکران ساکن بودند، استفاده کردند. از آنجایی که اسلحه ها در اختیار قبایل مخالف انگلستان در هندوستان نیز قرار می گرفت، این دولت به بهانه جلوگیری و مبارزه با تجارت و قاچاق اسلحه، اقداماتی را در سطح منطقه ای و بین المللی انجام داد. در مقاله حاضر، ساز و کار تجارت و قاچاق اسلحه توسط افغان ها و بلوچ ها و اقدامات و دخالت های انگلیس به بهانه مبارزه با این پدیده و به تبع مشکلاتی که برای دولت مرکزی ایران به بار می آورد، بررسی خواهد شد. مبنای این نوشتار، منابع آرشیوی موجود در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران است.