فهرست مطالب

تاریخ روابط خارجی - پیاپی 47 (تابستان 1390)

فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 47 (تابستان 1390)

  • تاریخ انتشار: 1391/02/01
  • تعداد عناوین: 7
|
  • حسین آبادیان صفحه 1
    ایران در موقعیتی حساس از جغرافیای جهانی قرار دارد. این موقعیت همواره موجب رقابت قدرت های بزرگ برای تسلط بر این کشور می شده است. تا اوایل قرن بیستم این رقابت عمدتا بین روسیه و انگلستان بود، روسیه تلاش داشت نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در ایران تعمیق بخشد و انگلستان کوشش می کرد مانع نزدیکی روسیه به مرزهای هند گردد. در این میان، انگلستان سیاستی در پیش گرفته بود که طبق آن ایران باید استقلال نیم بندی داشته باشد تا در پرتو آن بتواند سدی در مقابل هر دولت ثالثی باشد که می خواست به هند - سرزمین رویایی اروپایی ها- نزدیک شود.
    کشف نفت موجب ارتقای جایگاه نظامی ایران در عرصه های جهانی شد، به گونه ای که آلمان و امریکا هم برای دستیابی به بازار این کشور وارد رقابتی فشرده با روس و انگلیس شدند. مقاله حاضر یکی از عرصه های این رقابت را به نمایش گذاشته است و براساس اسناد آرشیوهای امریکا، انگلیس و وزارت خارجه ایران و همچنین با اتکاء به منابع منتشر شده فارسی و انگلیسی، سیمایی نوین از این تحرکات را عرضه می دارد، طبق این اسناد انگیزه اصلی متفقین از هجوم به ایران، نه مسئله آلمان که جغرافیای نظامی کشورمان بود.
    کلیدواژگان: ایران، امریکا، نیروی سوم، جغرافیای سیاسی، جغرافیای نظامی، جنگ جهانی دوم
  • حسین احمدی صفحه 31
    آکاکی مددیوویچ خوشتاریا تبعه گرجستان با تاسیس شرکتی به نام خود در ایران، فعالیت های اقتصادی اش را آغاز کرد. خوشتاریا با حمایت دولت روسیه و میانجی گری مقامات ایران از جمله میرزا محمدولی خان تنکابنی امتیاز بهره برداری از جنگل های شمال ایران را به دست آورد. پس از اخذ این امتیاز تا سال 1336ق. 1918 م. میزان زیادی از درختان جنگلی شمال ایران توسط شرکت خوشتاریا قطع گردید و چوب آن به روسیه صادر شد. با انقلاب روسیه و استقلال کشور گرجستان در سال 1336ق. 1918م. این فعالیت ها کمابیش تا سال 1921 م. و حتی پس از آن ادامه یافت. مقاله حاضر قصد دارد که چگونگی فعالیت های اقتصادی خوشتاریا در اراضی جنگلی شمال ایران را مورد بررسی قرار دهد.
    کلیدواژگان: خوشتاریا، گرجستان، ایران، امتیازات، جنگل های شمال
  • علی بحرانی پور صفحه 55
    مردم سواحل و بنادر شمالی خلیج فارس از دیرباز روابط تنگاتنگ و حتی پیوندهای خویشاوندی با سواحل جنوبی آن به ویژه با عمانات داشته اند. این امر در روزگار حاکمیت نظام ممالک محروسه در دوره قاجار- گونه ای الیگارشی سنتی - برای مردم نوعی آزادی عمل اقتصادی و اجتماعی به بار آورده بود که با تاسیس سلسله تمرکزگرا و متجدد پهلوی محدود شد. تمرکزگرائی و مدرنیته ناقصی که به سواحل خلیج فارس از جمله بنادر کلات و گرزه در سواحل منطقه شیبکوه آمده بود، عارضه هایی به بار آورد که موجب مهاجرت مردم آن دو بندر به عمانات شد. (1316-1315ش) نوشته حاضر بر آن است که علت این مهاجرت را با تکیه بر اسناد آن دوره بررسی کند.
    نویسنده به دنبال اثبات این فرضیه است که جایگزینی حکام اعزامی غیربومی از سوی پایتخت به جای ضابطان پرسابقه محلی (نماد الیگارشی سنتی)، سلطه نیروهای غیر بومی بر منابع درآمد منطقه، ناکارآمدی نظام اداری، مالی و لشکری جدید اعم از گمرک، بانک و امنیه در حل مسائل محلی و نیز وجود پیوندهای خویشاوندی و فرهنگی میان بومیان و عمانیان انگیزه های موجهی را برای مهاجرت مردم آن نواحی فراهم آورد.
    کلیدواژگان: پهلوی اول، خلیج فارس، کلات، گرزه، شیبکوه، بندر لنگه، عمانات، مهاجرت
  • ابتهاج سلیمی صفحه 77
    هدف مقاله حاضر، بررسی عملکرد مستشاران خارجی در زمینه های گوناگون سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی و پیامدهای حضور آنها از بدو ورود به ایران تا اواخر سلطنت محمد شاه قاجار است. در این میان، از تعدادی مستشاران برجسته دوره های تاریخی صفویه تا قاجار یاد شده و فعالیت ها و اقدامات آنها بیان گردیده است.
    استخدام مستشاران در حوزه های مختلف از دوره صفویه و پس از آن صورت پذیرفت و این روند در زمان قاجار به اوج خود رسید. تمایلات نوگرایانه درایران، تحت تاثیر پیشرفت علوم و فنون در غرب و آشکار شدن عقب ماندگی های این کشور بود که سرانجام موجب آن گردید دولتمردان ایرانی در صدد استخدام کارشناسانی از کشورهای پیشرفته برآیند و از آنها به عنوان مستشار برای اجرای اصلاحات و نوگرایی در ایران دعوت به عمل آورند.
    کلیدواژگان: مستشاران خارجی، ایران، صفویه، افشاریه، قاجاریه
  • جواد عباسی، مهناز موسوی مقدم صفحه 97
    کعبه و مسائل مرتبط با آن از آغاز پیدایش تاکنون، همواره از اهمیت و حرمت ویژه ای برخوردار بوده است. با ظهور اسلام و تعیین کعبه به عنوان قبله مسلمانان، این اهمیت و حرمت ابعاد رسمی تر و ماندگارتری به خود گرفت. جدا از نقش اعتقادی، کعبه و حجاز تبدیل به عرصه ای برای حضور و رقابت سیاسی، عقیدتی و حتی اقتصادی حاکمان مسلمان نیز گردید. این حضور و رقابت با برخی اقدامات نمادین همچون فرستادن کاروان های حج و تعویض پوشش خانه کعبه نمایان می شد. تا پیش از انقراض خلافت عباسی نظارت عالیه بر اداره حرمین به طور معمول در اختیار دستگاه خلافت بود و سایر حاکمان در تعامل با خلفا امکان حضور در این صحنه را می یافتند؛ اما برافتادن خلافت عباسی بغداد و انتقال بازمانده آن به مصر، تشکیل حکومت مقتدر ممالیک در مصر و حاکمیت مغولان بر شرق اسلامی، فضای سیاسی- مذهبی تازه ای را در جهان اسلام به وجود آورد که بر چگونگی اداره حجاز و امور کعبه نیز تاثیر گذاشت. اگرچه ایلخانان ایران پس از رسمیت دادن به اسلام در دهه پایانی عمر خود برای حضور و نفوذ در حجاز کوشیدند، اما با برافتادن حکومت آنان و تجزیه سیاسی در ایران، ادامه آن در عمل به دوره تیموری موکول شد. در دوره تیموری این شاهرخ بود که با تکیه بر میراث سیاسی - نظامی پدر و بر اساس رویه دین مدارانه خود کوشید از طریق مشارکت در تعویض پوشش کعبه بر اعتبار حکومت تیموری بیفزاید. براین اساس مساله اصلی این مقاله، بررسی اهداف شاهرخ از این کار و روند اقدامات وی در این زمینه، واکنش ممالیک به او و علل آن و نیز ارزیابی نتیجه این اقدامات است که با بررسی تطبیقی گزارش های منابع تیموری و مملوکان انجام شده است.
    کلیدواژگان: شاهرخ تیموری، پوشش کعبه، ممالیک، مشروعیت سیاسی، مناسبات خارجی منافع اقتصادی
  • بهرام نوازنی، مرتضی نوازنی صفحه 121
    یکی از ویژگی های آسیای مرکزی، وجود اقوام گوناگونی است که در طول تاریخ تاثیرهای متقابل فراوانی بر یکدیگر گذاشته اند. این اقوام گاهی به موجب تفاوت ها و اختلافات قومی، رو به درگیری آورده و برای دستیابی به قدرت سیاسی، نه تنها حیات سیاسی صحرانشینی سرزمین خویش، که تمدن های شهری کشورهای همسایه را نیز به تجزیه و سقوط کشانده اند.
    از این میان، تاتارها بازماندگانی از قبایل ترک به ویژه قبچاق هایی بودند که بخش اعظمی از ارتش مغول را تشکیل می دادند و در اوایل سده سیزدهم با لشکرکشی و سلطه بر سراسر آسیای مرکزی، امپراطوری خود را از شرق تا غرب عالم گسترانده و علاوه بر ایران و چین، روسیه را نیز به تصرف درآورده و از آنجا اروپا را دستخوش هجوم ساخته بودند.
    روسیه کنونی مرکز بخش غربی امپراتوری مغول بود که به «اردوی زرین» شهرت داشت. پس از افول امپراطوری مغول و حتی سقوط خان نشین قازان و تسلیم آن به روس ها، تاتارها گرفتار سرخوردگی شدید و متحمل فراز و نشیب های بسیاری شدند. اما هیچ گاه از تلاش برای حفظ بستگی ها و عناصر هویتی خود دست برنداشتند و برای بازگشت به عظمت گذشته و بازیابی هویت ملی ولگا-اورال و ایجاد همبستگی با تاتارهای مقیم سیبری و اروپای شرقی نیز اهتمام فراوانی به کار بستند. سئوال اصلی مقاله حاضر این است که اگر تاتارها دارای خصوصیات یک ملت باشند، آیا قلمرو جغرافیایی آنها از اردوی زرین است و چگونه به سرزمین بزرگ تری به نام ولگا-اورال می اندیشند. در این مقاله، ضمن ریشه یابی تاتار و پیشینه تاریخی تاتارها و همچنین روابط آنان با همسایگان خود از جمله ایلخانان ایرانی به این سئوال پاسخ داده شده است که این پیشینه و ساختار جمعیتی و پراکندگی قومی تاتارها در روسیه و خارج از آن، چه نقشی را در آینده سیاست منطقه برعهده داشته است.
    کلیدواژگان: تاتار، امپراطوری مغول، ولگا، اورال، اردوی زرین، هویت ملی، هویت قومی
  • شهرام یوسفی فر صفحه 143
    تاجرباشی لقب و منصبی بود که تا دوره قاجاریه به برخی از بازرگانان بلندپایه ایرانی و مسلمان داده می شد و به عنوان نمایندگان حکومتی، روابط بازرگانی داخلی و خارجی را ساماندهی می کردند. با آغاز سده 13 هجری/19میلادی که دگرگونی های نظام سیاسی و اقتصادی بین المللی، ایران دوره قاجاریه را بیش از پیش تحت تاثیر قرار داد، موقعیت و جایگاه ایران در جامعه جهانی تغییر کرد و این امر، بخش های مختلف جامعه از جمله بازرگانان ایران را در قبال نظام جهانی بازتعریف نمود. در این میان، لقب تاجرباشی که در ادوار پیشین کارکردهای مشخصی داشت، برای آن دسته از تجاری به کار برده شد که سمت نمایندگی اقتصادی و حقوقی دولت ها و سفارتخانه های خارجی در کشور را بر عهده داشتند. مقاله حاضر، چرایی و چگونگی روند انتخاب تاجرباشی توسط دولت های خارجی در ایران و نیز نقش و عملکرد متصدی این سمت در دوره قاجار را مورد بررسی قرار می دهد.
    کلیدواژگان: تاجر باشی، نمایندگی تجاری، تجارت خارجی، قاجاریه، سفارتخانه های خارجی