فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 63 (تابستان 1394)

هر چند که ایرانیان از دیر باز با آمریکا آشنایی داشتند، اما دوری مسافت میان دو کشور و رقابت روسیه و انگلستان، مانعی بر سر راه روابط دو کشور بود. وقوع جنگ جهانی دوم و رسیدن دامنه آن به ایران، مرحله ای مهم در روابط دو کشور پدید آورد. متفقین، علی رغم اعلام رسمی بی طرفی ایران، کشورمان را اشغال کردند. آمریکا برای کمک به دولت های متفق، ارتش خود را وارد ایران کرد و این مساله، باب مداخله این کشور را در ایران گشود. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد آرشیوی، در پی پاسخ به این پرسش است که پیامدهای حضور آمریکایی ها در جنگ جهانی دوم بر کشور ایران چه بود؟ بر اساس یافته های پژوهش، ایالات متحده آمریکا در این برهه زمانی با کمک مالی به ایران از طریق قانون وام و اجاره و نیز فرستادن مستشار مالی برای مساعدت و معاضدت با دول متفق و ایران کوشش کرد، اما حضور ارتش این کشور در ایران آثاری چون هرج و مرج اجتماعی و اعمال غیرقانونی اقتصادی نیز در پی داشت.

از سابقه روابط فرهنگی ایران و ژاپن در ادوار پیشین تا قرن نوزدهم، اطلاعات اندکی در دست است. پس از انقلاب میجی، توجه به کشورهای مشرق زمین از جمله ایران اهمیت یافت. در قرن بیستم به تدریج روابط فرهنگی نیز هم پایه روابط سیاسی توسعه یافت: اعزام دانشجو، ایران شناسی، باستان شناسی و تاسیس نهادهایی مانند انجمن ادبی و کمیته تمدن ایران و ژاپن از مهم ترین نشانه های گسترش روابط فرهنگی است. در این مقاله، مناسبات فرهنگی دو کشور در دوره پهلوی بر اساس اسناد آرشیو وزارت امور خارجه بررسی خواهد شد.

درگیری های مرزی میان ایران و عثمانی در دوره صفویه به اوج رسید و با فراز و نشیب های بسیار، در دوره قاجار به انعقاد دو عهدنامه ارزنه الروم منتهی شد. هنگام درگیری ایران در جبهه شمالی با روسیه، عثمانی نیز در مرزهای غربی مشغول تکاپو بود. در این زمان، یکی از شاهزادگان نامور قاجاری که داعیه ولایت عهدی داشت: محمد علی میرزا دولتشاه به حکومت غرب ایران منصوب شد. اقدامات قاطع وی در غرب، تا حدودی خیال دولت ایران را از بابت این منطقه آسوده کرد و کوشش او برای محاصره چند باره بغداد در همین مسیر صورت گرفت. هر چند که بر اثر مرگ ناگهانی، سرانجام در این زمینه کاری از پیش نبرد، اما حضورش در حکومت غرب سد محکمی در برابر عثمانی برپا کرد.

در این مقاله، روابط ایران و عثمانی در نیمه دوم قرن هیجدهم (1193- 1188ق./ 1779- 1774م.) بر اساس منابع عثمانی بررسی شده است. محور اصلی پژوهش، بررسی علل وقوع جنگ های ایران و عثمانی و اشغال بصره در دوره کریم خان زند است. باید اذعان کرد که رویکرد نویسندگان ترک در این پژوهش، همدلی با عثمانی ها در مقابله با کریم خان و دولت زندیه است و کوشیده اند تا تصویری جنگ طلبانه از کریم خان و دولت زندیه به دست دهند و او را مقصر جنگ و درگیری میان دو دولت ایران و عثمانی قلمداد کنند. حال آنکه بر پایه منابع عثمانی و ایرانی دوره زندیه، اقدامات دولت عثمانی و کارگزاران آنان در عراق، زمینه های اصلی مخاصمات دو دولت را فراهم آورد.

در این مقاله، مناسبات سیاسی- نظامی میان پادشاهی باگراتیان گرجستان و اتابکان ایلدگزی ناحیه آذربایجان در دوره حکومت اتابک نصرت الدین ابوبکر بن محمد پهلوان (607- 587 ق./1210-1191م.)، بررسی می شود. روابط حکومت اتابک آذربایجان و گرجی ها، پیوسته مبتنی بر چرخه ای از تعامل و منازعه بود. پادشاهی گرجستان پس از آنکه اراضی گرجستان را یکپارچه از آن خود کرد، از ضعف و فتور سلاجقه عراق عجم و کشمکش های داخلی در ایالت آذربایجان بهره جست و در دوره حاکمیت ملکه تامارا (609- 555 ق./ 1213– 1160 م.) در منطقه قفقاز و آذربایجان سیاست توسعه طلبانه در پیش گرفت. همزمان با دست اندازی مکرر گرجیان بر ایالت آذربایجان، اتابک ابوبکر در راس حکومت اتابکان ایلدگزی قرار داشت. سوال اصلی این است که مهم ترین عوامل موثر بر روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با گرجی ها چه بود؟ بر پایه این پژوهش، موقیعت بازرگانی و سوق الجیشی قفقاز، نقش بسیار مهمی را در دوره های تنش به دنبال داشت.

مطالعات ایران شناسی در اتریش، از زمان حمله عثمانی به قلمرو امپراتوری اتریش آغاز شد و از جنگ اول جهانی به بعد در جمهوری فعلی اتریش ادامه یافت. در حال حاضر کرسی و رشته تحصیلی ایران شناسی در هیچ یک از دانشگاه های کشور اتریش وجود ندارد و فقط در انستیتوی ایران شناسی فرهنگستان علوم در زمینه های گوناگون ایران شناسی تحقیق و پژوهش صورت می گیرد. این انستیتو از یک سو، به برنامه کمیسیون سابق برای تالیف نامنامه ایران ادامه می دهد و از سوی دیگر، در چارچوب پژوهش های علمی، فرهنگ قدیم و جدید ایران و نیز فرهنگ های متاثر از تمدن ایرانی در حوزه تمدن های مناطق آسیایی به بررسی و تحقیق می پردازد.