فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال دوازدهم شماره 3 (پیاپی 17، پاییز 1383)

جنگلهای پهن برگ معتدله شمال ایران میراث گرانبهایی است که به دنبال پسروی یخچالها در دوران سوم زمین شناسی به مرور به سمت عرضهای جغرافیایی بالا توسعه و گسترش یافته است. تنوع گونه ای (فون و فلور) اهمیت این جنگلها را چند برابر نموده است. به طوری که امروزه از این جنگلها به عنوان ذخیره گاه ژنتیکی و بانک ژن اسم برده می شود. حضور گونه های درختی ارزشمندی مانند «راش»، افرا، توسکا، شیردار، بارانک، زبان گنجشک، گیلاس وحشی، بلوط و انجیلی اهمیت این جنگلها را چندین برابر نموده است. گونه جنگلی «راش» از جمله گونه هایی است که در چرخه تکاملی و توالی این جنگلها، نقش به سزایی داشته به طوری که در حال حاضر 23.63 درصد تعداد و 29.96 درصد حجم جنگلهای شمال ایران را به خود اختصاص داده است. شناخت مراحل توالی و بررسی کمی و کیفی توده های جنگلی در هر مرحله تحول می تواند راهکارهای درستی را در مدیریت تهیه و اجرای طرحهای جنگلداری ارایه نماید. برای انجام این مطالعه عرصه هایی از طرحهای جنگلداری لنگا و کلاردشت که از زمان اجرای آنها به عنوان قطعه شاهد در نظر گرفته شده اند انتخاب و بعد با انتخاب 5 قطعه نمونه یک هکتاری به ابعاد 100×100 متر برخی از مشخصه های جنگل شناسی از جمله نوع گونه، تعداد در طبقات قطری و ارتفاعی، میزان موجودی، حجم، رویه زمینی، وضعیت تجدید حیات در هر مرحله تحولی مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج حاصل نشان می دهد که سه مرحله اصلی تحول شامل: مراحل تخریب، مرحله اولیه (صعود و افزایش رشد) و اپتیمال در این جنگلها قابل تشخیص و تفکیک است و در بین مراحل تحولی مختلف، مرحله اولیه با 468 اصله در هکتار (قطر بیش از 7.5 سانتیمتر) بیشترین تعداد و مرحله تحولی تخریب با 279 اصله کمترین تعداد در هکتار را دارا می باشند، از نظر حجمی مرحله اپتیمال با 588 مترمکعب بیشترین و مرحله تخریب با 357 مترمکعب کمترین میزان را دارا می باشند، در خصوص درختان خشک نیز بیشترین میزان حجم در مرحله تخریب مشاهده گردید (19.2 مترمکعب). همچنین درخصوص زادآوری بیشترین تعداد مربوط به مرحله تخریب (17600 اصله) و کمترین مربوط به مرحله اپتیمال (1090 اصله) می باشد.

کاشت گونه های درختی در نقاط خالی و تخریب یافته جنگلهای شمال و کمک به زادآوری طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سطح نسبتا زیادی از جنگلکاری های مناطق پایین بند و میان بند جنگلی با گونه های افرا، توسکا، ون و بلوط صورت می گیرد. بدست آوردن اطلاعات لازم در زمینه تکنیکهای کاشت با هدف کاهش هزینه کاشت، نگهداری و تعیین میزان تراکم کاشت از نکات ضروری به شمار می رود.
قالب آماری طرح بلوکهای کامل تصادفی با 5 تیمار (فواصل کاشت): 1×1 و 2×1 و 2×2 و 3×2 و 3×3 متر و 4 تکرار بوده و در آن دو گونه توسکا ییلاقی Alnus subcordata C.A.M و افرا پلت Acer velutinum Boiss. در سال 1366 کاشته شده است. مشخصه های مورد بررسی عبارتند از: درصد زنده مانی، قطر یقه، قطر برابر سینه و ارتفاع درخت. آماربرداری و اندازه گیری درختان در سال 1380، پس از محاسبه تجزیه واریانس و مقایسه میانگینها به روش دانکن نشان داد که برای گونه افرا پلت از نظر زنده مانی فواصل کاشت 3×2 و 2×2 متر و از نظر قطر برابر سینه و قطر یقه فواصل کاشت 3×2 و 3×3 متر از وضعیت بهتری برخوردارند، ولی از نظر رشد ارتفاعی تفاوتها معنی دار نیستند و برای گونه توسکای ییلاقی از نظر زنده مانی 3 فاصله کاشت بیشتر، برتری نشان دادند و از نظر قطر برابر سینه و قطر یقه فواصل کاشت 3×3 و 3×2 متر وضعیت مناسبتری داشتند. از نظر رشد ارتفاعی توسکا، تفاوت بین تیمارهای کاشت معنی دار نیستند.

طرح آزمایش تحقیقات تنک کردن به صورت کرتهای یکبار خردشده در قالب طرح پایه کاملا تصادفی در سه تکرار و 9 پلات، هر کدام به مساحت 30 تا 40 ار در توده های جنگلی دست کاشت و جوان گونه پلت (Acer velutinum Boiss) (سن در آغاز بررسی 10 سال، ارتفاع متوسط 10.86 متر، ارتفاع غالب 12.14 متر) در سال 1373 آغاز گردید. نتایج پس از یک دوره پنج ساله با دو آماربرداری صددرصد درتوده اصلی و هشت ساله با اندازه گیری مولفه های کمی و کیفی هر ساله «درختان آینده» (307 درخت) و انجام چهار بار تنک کردن (با گردش 3 سال و 5 سال)، مورد تحلیل قرار گرفت.
در توده اصلی برخی جابه جایی ها در اشکوبها قابل تاکید است. در درختان آینده تاثیر مثبت تنک کردن شدید روی رویش قطر برابر سینه (1.3 سانتیمتر در سال)، قطر تاج و به ویژه کاهش و اصلاح «ضریب قدکشیدگی» یا h/d (نزدیک شدن به 84) در مقابل افزایش آن در تیمار شاهد، بسیار معنی دار است.
چوب حاصل از تنک کردن با افزایش قطر برابر سینه متوسط از 12.7 سانتیمتر در سال 74 به 18.5 سانتیمتر در سال 1380 و مصرف آن در نجاری، نئوپان و کاغذسازی قابل اشاره است.
رویش رویه زمینی در فاصله دو آماربرداری در تنک کردن شدید به دو برابر افزایش یافت (از 12.73 مترمربع به 24.54 مترمربع) و در همین مدت رویش فوق به طور متوسط 3 متر مربع در هکتار و در سال بدست آمد. همچنین متوسط رویش حجمی سالیانه توده باقیمانده 15.43 و کل توده (باقیمانده+برداشت شده) 29.07 مترمکعب در سال و در هکتار محاسبه شده است.

رودخانه دز یکی از پنج رودخانه مهم دایمی در استان خوزستان می باشد که در اطراف آن بیشه زارهایی به صورت پیوسته یا منقطع با تراکم مختلف عرصه ای به وسعت 15.873 هکتار را پوشانده است. در این بررسی از 10 گونه درختی و درختچه ای به منظور ایجاد «تنوع» جهت احیا و توسعه بیشه زار حاشیه رودخانه دز استفاده شد. این آزمایش در قالب طرح آماری به صورت بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار (در هر تکرار 90 اصله نهال به فاصله کاشت 3×3 متر) از سال 1372 به مدت 9 سال در شرایط دیم به مرحله اجرا درآمد. اندازه گیری های نهایی از قبیل درصدزنده مانی، میانگین ارتفاع و قطر و نیز اثر دوره خشکی و غرقابی بر روی گونه ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از این پژوهش حاکی از آنست که گونه های، A. stenophylla, A. salicina, E. microtheca, Eucalyptus camaldulensis 9616, Acacia farnesiana و Dalbergia sissoo با بیش از 75% زنده مانی در زمره گونه های سازگار و بسیار موفق معرفی می شوند. گونه Acacia victoriae به علت عدم سازگاری با شرایط سخت اقلیمی و ادافیکی از سال دوم حذف گردید. حداکثر میانگین رشد ارتفاعی و قطری به گونه های Dalbergia sissoo, E. camaldulensis 9616 و A. salicina تعلق دارد.

پسته وحشی یا بنه (Pistacia atlantica subsp. Mutica) یکی از گیاهان بومی ایران است که اهمیت زیادی در پوشش گیاهی رشته کوه زاگرس دارد. صفات مورد مطالعه گلها و میوه های در حال رشد شامل زمان ظهور کیسه جنینی، آندوسپرم، جنین در مراحل مختلف رشد تا هفته شانزدهم، وجود لوله گرده و آثار آن در هفته اول پس از لقاح مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه هایی که برای مطالعه لوله گرده تا آخر هفته اول جمع آوری شدند، در محلول Carnoy’s تثبیت شدند. آن دسته از نمونه هایی که برای مطالعه کیسه جنینی، جنین و آندوسپرم برداشت شدند با محلول تثبیت کننده FAA تثبیت و بعد در الکل اتیلیک 75% و در یخچال نگهداری شدند. در این روش برای مطالعه تندش و رشد لوله گرده در بافت گل ماده از ماده رنگی آنیلین بلو با نور فرابنفش (UV) استفاده شد. همچنین نمونه هایی به منظور مطالعه بافتهای تخمدان، تخمک و اندامهای اصلی گل (کلاله و خامه) و نیز چگونگی حرکت لوله گرده در آنها جمع آوری و تثبیت شدند. بعد از آنها برشهای 3-7 میکرونی تهیه و با مواد رنگی تولوئیدین بلوا (TBO) و پریدیک اسید و اسید شیفس رنگ آمیزی و با میکروسکوپ نوری مطالعه شدند. داده های جمع آوری شده پس از تبدیل با استفاده از برنامه آماری Nested تجزیه شد و رسم گرافها با استفاده از برنامه Excel انجام شد.
با توجه به اهداف اصلی طرح مبنی بر انتخاب محل مناسب کاشت بنه به منظور بهره وری بهینه از این گیاه و نوع و میزان مشکلاتی که بر سرراه رشد و نمو میوه بنه وجود دارد، نتایج حاصل گویای بهترین باردهی در عرصه های جنوبی و کف دره ها و بهترین استقرار در شیبهای شمالی و کف دره ها است. همچنین مشکلاتی که رشد و نمو میوه بنه را به مخاطره می اندازند بیشتر در مراحل اولیه رشد و نمو جنین ظاهر می شوند.

هدف از انجام آزمایش بررسی اثرات تنشهای فشردگی و رطوبت خاک بر رشد و ریشه دوانی نهالهای زیتون می باشد. آزمایش در شرایط محیطی گلخانه ای و گلدانی و در قالب روش آماری فاکتوریل و در طرح پایه کاملا تصادفی و در سه تکرار به اجرا درآمد که تیمارها شامل دو سطح فشردگی خاک (وزن مخصوص ظاهری 1.3 و 1.6 گرم بر سانتیمتر مکعب) و دو دور آبیاری (سه و شش روزه) بودند. از نهالهای بذری رقم زرد زیتون و خاک لوم شنی رسی برای اجرای آزمایش استفاده شد. در پایان آزمایش صفات کمی نهالها شامل زنده مانی، طول با ارتفاع نهال، وزن خشک اندام هوایی و ریشه، و طول کلی سیستم ریشه اندازه گیری شدند. تجزیه و تحلیل داده ها توسط روش های آماری تجزیه واریانس و آزمون معنی دار بودن تفاوت میانگینها و بکارگیری نرم افزار SPSS9 انجام شد. داده ها نشان می دهند که تیمارهای آبیاری اثر معنی داری بر صفات کمی نهالها نداشتند و تنها فشردگی خاک دارای اثر معنی دار بود. فشردگی خاک بر خلاف نتایج اعلام شده توسط سایر محققان، نه تنها اثر منفی نداشت، بلکه موجب افزایش معنی دار وزن خشک و طول کلی ریشه ها شد.