فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال دوازدهم شماره 4 (پیاپی 18، زمستان 1383)

هدف از اجرای پژوهش کمک به استقرار و ریشه دوانی عمیقتر نهالهای بذری زیتون (O. europaea L.) رقم زرد در سنین اولیه کاشت و در شرایط دیم با استفاده از نهالهای بذری و گلدانی است که قبل از جنگلکاری تحت تنش فشردگی و خشکی خاک قرار گرفته باشند. خاک فشرده اغلب باعث محدودیت توسعه ریشه نهالها، به ویژه در محیط بسته (گلدان) می شود. فرضیه تحقیق آن بود که ریشه های تحت تنش و دارای محدودیت رشدی ممکن است پس از کاشت در محیط باز و عرصه جنگلکاری، در حجم بیشتری از لایه های خاک توسعه یابند. این بدین معنی است که ریشه ها به ذخایر بیشتری از آب و مواد غذایی دسترسی پیدا خواهند کرد و به عبارت دیگر امکان موفقیت آمیز جنگلکاری در شرایط دیم. این تحقیق از دو مرحله گلخانه ای و مزرعه ای تشکیل یافته است. آزمایش در سال 1381 با تهیه 36 عدد لوله پولیکا و انباشتن نصف آنها با خاک فشرده در سطح شاهد و نصف دیگر در سطح متوسط (معادل وزن مخصوص ظاهری به ترتیب 1.3 و 1.6 گرم بر سانتیمتر مکعب)، آغاز گردید. سپس نهالها به لوله های پولیکا منتقل شدند. بعد از جابجایی گلدانها به درون گلخانه، نهالها در دو سطح آبیاری (دوره آبیاری) سه و شش روزه که نماینده به ترتیب خاک دارای رطوبت زیاد و کم می باشند، تیمار شدند (در هر سطح فشردگی خاک دوباره گلدانها به دو گروه تقسیم شدند و در هر گروه توسط یکی از تیمارهای آبیاری آزمایش شدند). پس از تحت تنش قرار گرفتن نهالها به مدت حدود دو ماه، در نیمه اول فروردین 1382 به عرصه جنگلکاری منتقل شدند و در قالب روش آماری فاکتوریل و در طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی و در سه تکرار مورد آزمایش قرار گرفتند. خاک مزرعه شنی و دارای بیش از 50 درصد قلوه سنگ (gravel) بود. نهالها تا پایان پاییز سال 1382 به صورت دیم در عرصه رها شدند و از آن به بعد توسط بیل هیدرولیکی تراکتور از خاک خارج شدند و صفات کمی آنها شامل زنده مانی، ارتفاع، عمق ریشه دوانی، وزن خشک اندام هوایی، نسبت وزن خشک برگها به اندام هوایی، و نسبت وزن خشک ریشه ها به اندام هوایی اندازه گیری و محاسبه شدند. تجزیه و تحلیل داده ها توسط روش های آماری تجزیه واریانس و آزمون معنی دار بودن تفاوت میانگینها با بکارگیری نرم افزار SPSS9 انجام شد.
با وجود طولانی بودن دوره خشکی و گرما در سال 1382، خوشبختانه زنده مانی نهالها صددرصد بوده است که نشانگر بردباری زیاد این گونه به خشکی است. متاسفانه نهالهایی که تحت تنش بیشتر فشردگی و خشکی خاک قرار گرفته بودند، صفات کمی اندامهای هوایی و ریشه آنها به صورت معنی داری تحت تاثیر قرار نگرفتند، اما خوشبختانه اثر متقابل تیمارهای آبیاری و فشردگی خاک، بیشتر بر رشد اندامهای هوایی و نسبت وزن خشک ریشه به اندام هوایی معنی دار بود.
دو عامل عمده باعث استمرار زنده مانی و رشد نهالهای زیتون در شرایط دیم شدند:1- عملیات آماده سازی محل کاشت با شخم عمیق خاک در دو جهت عمود بر هم.
2- خصوصیت فیزیولوژیکی سیستم ریشه و اندام هوایی و توانایی گیاه، به ویژه ریشه بر تنظیم اسمزی.

گونه های مختلف صنوبر جهت تولید چوب در بسیاری از مناطق کشور کاشته می شوند. این درختان به طور سنتی با فاصله اندک کشت می شوند که در چنین وضعیتی فضای کافی برای رویش مناسب درختان وجود ندارد. از سوی دیگر افزایش فاصله کاشت به دلایل مختلف مورد اقبال عمومی قرار نمی گیرد و کشاورزان قبل از پذیرش هر سیستم جدید، اهمیت زیادی را برای کسب درآمد مستمر قایل می شوند. از این رو علاوه بر تولیدات چوبی، درآمد مکمل از زمین یکی از عوامل موثر در پذیرش کشت تلفیقی صنوبر محسوب می گردد. بنابراین در این تحقیق کشت تلفیقی صنوبر در فواصل کاشت بیشتر با محصولات علوفه ای جهت افزایش بهره وری مورد ارزیابی قرار گرفت. در این مطالعه نهالهای کلن صنوبر Populus nigra betulifolia در قالب یک طرح آزمایشی بلوکهای کامل تصادفی درسه تکرار و چهار تیمار با فواصل کاشت درختان شامل 3×4، 3×6.66، 3×8، و 3×10 متر صنوبر با یونجه به همراه دو تیمار صنوبر خالص (3×4 متر) و یونجه خالص در سال 1377 کاشته شدند و تا سال 1382 مورد مطالعه قرار گرفتند. مساحت هر پلات 1200 مترمربع بود. کلیه عملیات داشت انجام شد و تعداد 10 مولفه رویشی مربوط به درختان و یونجه در تیمارهای مختلف اندازه گیری شدند و با استفاده از روش های تجزیه واریانس، تجزیه همبستگی و تجزیه علیت مورد تحلیل قرار گرفتند. این تحقیق به منظور ارزیابی تولید یونجه و چوب صنوبر در کشت تلفیقی انجام گردید. نتایج نشان دادند که بیشترین رویش ارتفاعی درختان متعلق به تیمارهای مخلوط 4×3، 8×3 و 6.66×3 متر به ترتیب با رویش 151، 141 و 136 سانتیمتر بود. از نظر موجودی حجم چوب در هکتار بیشترین مقادیر مربوط به همان تیمارها و به ترتیب با 31.7، 20 و 19 متر مکعب بود. همچنین از نظر تولید ماده خشک یونجه در هر هکتار بیشترین مقادیر در تیمارهای یونجه خالص، 10×3 و 8×3 متر به ترتیب با 7507، 4788 و 4265 کیلوگرم حاصل شد. کلیه مقادیر هر صفت که تفاوتهای معنی داری را نشان داده بودند، در سطح 5 درصد معنی دار بودند. برای صفاتی مانند رویش قطری و قطر شاخه درختان اختلافهای معنی داری مشاهده نشد. ضمن آن که برای برخی از صفات اثر زمان و اثر متقابل تیمار در زمان معنی دار بود.

در این تحقیق جهت مطالعه نیازهای رویشگاهی لرگ، یکی از حوضه های جنگلی شهرستان نور به نام حوضه آبخیز «واز» (بخشی از حوضه 49 تقسیم بندی سازمان جنگلها و مراتع) که یکی از رویشگاه های مهم این گونه می باشد انتخاب گردید.
پس از انتخاب محل، محدوده جنگلی بر روی نقشه مشخش گردید. به لحاظ فرم آمیختگی، درختان لرگ به صورت آمیخته و مخلوط با سایر گونه ها نظیر توسکا، خرمندی، سفید پلت، انجیلی، افرا (پلت) و ممرز در جنگل ظاهر می شوند. با توجه به وضعیت رویشگاهی و وجود لرگ در نقاط مشخصی از جنگل، تعیین قطعات نمونه (مساحت 10 آر)، به صورت انتخابی و با جنگل گردشی های مستمر در نقاط مختلف جنگل صورت پذیرفت. حتی المقدور تلاش بر آن بوده که قطعات نمونه در رویشگاه ها و مناطقی انتخاب شوند که گونه لرگ غالب و از حداکثر تعداد برخوردار باشد. در این مطالعه مشخصه های کمی و کیفی درختان لرگ به طور جداگانه یادداشت و ثبت گردید و تجزیه و تحلیل نهایی با استفاده از آمار و اطلاعات موجود انجام گرفت.
مطالعه و بررسی رویشگاه های لرگ در حوضه نشان می دهد که درختان لرگ بر روی خاکهای رسی مرطوب و عمیق، شیب بین 5 تا 20 درصد، جهتهای شمالی، ارتفاع 500 تا 1000 متر از سطح دریا در حاشیه و اراضی کم شیب بستر رودخانه ها و دره ها از بیشترین تراکم برخوردار بوده اند. ضمن آنکه حوضه «واز» حد فوقانی این گونه در جنگلهای شمال بشمار می رود، به طوری که لرگ در این حوضه تا ارتفاع 1330 متر از سطح دریا بالا می رود. موجودی سرپا در توده های جنگلی مورد مطالعه به طور متوسط 415 سیلو در هکتار است که 55.6 درصد آن را لرگ، 22.9 درصد آن را توسکای ییلاقی و بقیه را سایر گونه ها تشکیل می دهد. از نظر درجه آمیختگی نیز 56.4 درصد درختان را لرگ، 14.5 درصد را خردمندی، 8 درصد را توسکای ییلاقی و بقیه را سایر گونه ها تشکیل می دهند.
متوسط رویش قطری و طولی سالیانه لرگ در طول دوره زندگی، متفاوت و بیشترین رشد طولی و قطری مربوط به 20 سال اول دوره می باشد. در ضمن رویش ارتفاعی بعد از سنین حدود 55 سالگی، بسیار کم و به حداقل ممکن می رسد. تعداد درختان لرگ در توده های مورد مطالعه 14.2 اصله در قطعه نمونه (10 آر) می باشد که تا طبقه قطری 35 سانتیمتری افزایش و بعد از آن روند نزولی پیدا می کند. بیش از 80 درصد درختان لرگ در طبقات قطری 10 تا 45 سانتیمتری قرار دارند. از نظر زادآوری، کلیه نهالها مبدا غیرجنسی (ریشه جوش) دارند، ضمن آنکه به رغم وجود نهال نسبتا فراوان، زادآوری از روند مطلوبی برخوردار نیست. لرگ در عموم رویشگاه ها همراه با توسکای ییلاقی، افرا (پلت)، توسکای قشلاقی، ممرز، سفید پلت، ون و گردو در اشکوب بالا قرار می گیرد. توده های لرگ مورد بررسی در اکثر موارد حالت دو اشکوبه دارند. از نظر کیفیت تنه، هرس، تقارن تاج، درختان لرگ وضعیت چندان مطلوبی ندارند. 84 درصد درختان سالم و تنها 16 درصد آنها دچار آفت و امراض، پوسیدگی، کت زدگی و سرشکستگی تاج می باشند.

میوه های رسیده کلیر در خرداد ماه از رویشگاه طبیعی آن در سیریک در استان هرمزگان جمع آوری و بذرگیری شد و جهت تعیین درصد جوانه زنی بذرها و درصد نهالهای زنده، در شرایط نهالستان کاشته شدند. این بررسی در قالب آزمایش فاکتوریل با طرح پایه کاملا تصادفی اجرا گردید که در آن مشخصه های آزمایشی عبارت بودند از: تیمار پیش رویشی بذر (در چهار سطح شامل: 12 ساعت خیساندن در آب، 30 دقیقه اسید سولفوری غلیط، 45 دقیقه اسید سولفوریک غلیظ و کاشت میوه کامل) و ترکیب خاک گلدان (در 11 سطح شامل نسبتهای مختلف شن، خاک باغچه، خاک رس، کود حیوانی و نیز خاک رویشگاه طبیعی)...

آزمایش بررسی رشد ارتفاعی در کلن های صنوبر با هدف شناخت واکنش و رفتار 8 کلن متعلق به 6 گونه مختلف صنوبر از لحاظ رویش ارتفاعی در مرحله استقرار نهال (ساقه و ریشه یکساله) در طی سال زراعی 1380 و در نهالستان زاله شهر سنندج با قالب آماری طرح آشیانه ای با 8 تیمار و 10 تکرار انجام شده است.
نتایج بدست آمده بیانگر وجود اختلاف معنی دار آماری بین کلن ها از نظر رشد ارتفاعی می باشد. در پایان دوره رشد (آبان ماه)، کلن P.deltoides 63.3 با میانگین 234.4 سانتیمتر دارای بیشترین و کلن P.euphratica با میانگین 78.8 سانتیمتر دارای کمترین ارتفاع در میان کلن های مورد بررسی بوده اند، بنابراین توان بالقوه ژنتیکی کلن ها از لحاظ رشد ارتفاعی و همچنین واکنش آنها به محرکهای محیطی نظیر نور و دما متفاوت می باشد.
بررسی رفتار کلن ها از نظر تغییر رشد ارتفاعی سالانه در طول فصل رویش نشان دهنده سه مرحله متفاوت می باشد که شامل: مرحله اول رشد یا مرحله رشد بطئی اولیه که از نظر زمانی شامل دوره قبل از خرداد ماه می باشد. در این مرحله میانگین رویش ارتفاعی نهال در کلن های مورد بررسی 25.8 سانتیمتر با متوسط رویش روزانه 0.4 سانتیمتر در روز بود، مرحله دوم یا مرحله رشد سریع که از نظر زمانی شامل دوره خرداد تا شهریور ماه بوده و بیش از 70% رویش ارتفاعی کلن ها در این مرحله اتفاق افتاده است. میانگین رویش ارتفاعی نهال در کلن های صنوبر در این مرحله 101.6 سانتیمتر با متوسط رویش روزانه 101 سانتیمتر در روز بود و مرحله سوم رشد یا مرحله رشد بطئی ثانویه بعد از شهریورماه با میانگین رویش ارتفاعی کلن ها معادل 14.5 سانتیمتر و متوسط رویش روزانه 0.2 سانتیمتر در روز بوده است. برترین کلن از نظر رشد ارتفاعی در میان کلن ها P.d. 63.3 در مراحل اول و سوم، رشد اندک لیکن در مرحله دوم، رشد بسیار زیادی داشته است. کلن P. trichocarpa زودتر از سایر کلن ها برخلاف بقیه کلن ها در مراحل اول و سوم رشد زیادتر ولی در مرحله دوم، رشد متوسطی نسبت به سایر کلن ها نشان داده است.
باتوجه به نتایج حاصل از این آزمایش در شرایط جوی سال 1380 و شهر سنندج نقطه شروع اولیه رشد ارتفاعی سالانه کلن های صنوبر در متوسط دمای 13 درجه سانتیگراد و متوسط تابش 260 ساعت در ماه در اوایل بهار و همچنین متوسط دمای مناسب رشد کلن های صنوبر در حدود 25 درجه سانتیگراد با متوسط تابش 370 ساعت در ماه در شرایط تامین آبیاری و رطوبت کامل و نیز نقطه تثبیت یا توقف رشد ارتفاعی سالانه کلن ها در متوسط دمای 10 درجه سانتیگراد و متوسط تابش 220 ساعت در ماه در پاییز اتفاق می افتد.

تنوع اقلیم، گیاه و خاک در طی تحولات بوم شناختی، اکوسیستمهای پیچیده ای را در زاگرس ایجاد نموده است. از جمله تنوع تیپهای مختلف جنگلی از شمال تا جنوب این مجموعه بیانگر آن می باشد. با توجه به اهمیت و نقش مهی که این اکوسیستم در اهداف دراز مدت اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی کشور دارد ایجاب می کند که این منطقه به صورت همه جانبه مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد. از طرفی بررسی روابط بین پوشش گیاهی و مشخصه های بوم شناختی حاکم بر منطقه می تواند به شناخت بهتر مجموعه منتهی گردد.
بررسی تک بوم شناختی گونه های درختی، درختچه ای و علفی در این جنگلها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با استفاده از نقشه اقلیم تهیه شده به روش دومارتن اصلاح شده، محل پراکنش جنگلهای استان در اقلیمهای مختلف از طریق تطبیق این نقشه با نقشه های توپوگرافی و جنگل گردشی تعیین گردید و مشخصه های گونه های درختی، درختچه ای و علفی، برخی از خصوصیات ادافیکی و ویژگی های ظاهری منطقه در 126 قطعه نمونه 500 مترمربعی (ماکروپلات) و 630 قطعه نمونه 1×1.5 متری (میکروپلات) مطالعه شدند. لازم به ذکر است که قطعات نمونه مذکور بر روی خطوط موازی و با فاصله ارتفاعی 100 متری از همدیگر واقع بودند.
با اجرای این طرح، مناطق آماربرداری براساس مولفه های مورد نظر تحقیق، بر روی جهتهای شیب غالب منطقه با رعایت حداقل فاصله 1000 متری بین قطعات نمونه روی خطوط آماربرداری تعیین شدند که بدین ترتیب 13 منطقه جنگلی در 6 اقلیم عبارتند از: باینگان و گهواره با اقلیم مرطوب سرد، اسلام آباد غرب، داربادام و ژئومرگ با اقلیم نیمه مرطوب سرد، تازه آباد با اقلیم خیلی مرطوب سرد، قلاجه با اقلیم نیمه مرطوب فراسرد، جوانرود با دو اقلیم مرطوب معتدل و مرطوب سرد و بالاخره 5 منطقه چهارزبر، هرسم، سرونو، سرپل ذهاب و قیماس با اقلیم نیمه خشک سرد. همچنین مشخص گردید:- بیشترین تعداد پایه درختی و درختچه ای در هکتار را منطقه هرسم با اقلیم نیمه خشک سرد و کمترین تعداد پایه در منطقه قلاجه با اقلیم نیمه مرطوب فراسرد قرار دارد.
- بیشترین تعداد پایه های دانه زاد در هکتار را منطقه تازه آباد با اقلیم خیلی مرطوب سرد و کمترین این تعداد را منطقه سرونو دارا است.
- بیشترین میزان درصد تاج پوشش جنگلی در اقلیم مرطوب سرد جوانرود و کمترین آن در اقلیم مرطوب معتدل همین منطقه است.
بنابراین به طور کلی می توان چنین استنباط نمود که نه تنها مشخصه های وابسته به ویژگی های آب و هوایی و خاک جهت ایجاد محیطی که شرایط رویشگاهی مناسب را برای گسترش و استقرار تشکیلات گیاهی به مفهوم مجموعه رستنی هایی که منظره گیاهی یک منطقه را تشکیل می دهند نقشی اساسی دارد، بلکه انسان نیز در جنگلهای منطقه مورد مطالعه با دخالتهای تخریبی از قبیل استفاده ناصحیح از جنگل به عنوان عرصه ای جهت دامداری سنتی (رواج دامداری غیرمحدود کم هزینه کنترل نشده)، محلی برای تهیه چوب جهت مصادف سوختی و منبعی که تامین کننده اراضی زراعتی در توسعه کشاورزی دیم است در به هم زدن کلیماکس، تغییر بیوسنوز و به ویژه تغییر شکل و ترکیب گونه ای جنگلهای دانه زاد اولیه به جنگلهای شاخه زاد جست گروهی، بسیار موثر بوده است.