نشریه مطالعات قرآنی نامه جامعه
پیاپی 117 (بهار 1395)

نشوز، یکی از مباحث مهم خانواده است که آگاهی از معنا، آثار حقوقی و ضمانت اجرا در آثار حقوقی آن از منظر شریعت، نقش مهمی در پیش گیری از فروپاشی نظام خانواده و تقویت پایه های آن دارد. با توجه به اهمیت ترجمه به عنوان خلاصه تفسیر در انتقال معانی و مقاصد پیام الهی به مخاطبین گسترده به ویژه فارسی زبانان، ترجمه نادرست نشوز زن و مرد، زمینه برخی اعتراضات را به ساحت دین هموار می نماید؛ آن گونه که ترجمه دقیق آن، نقش مهمی در درک پیام الهی و پی ریزی پایه های نظام خانواده بر مولفه های انس، محبت و کاهش مسئولیت گریزی و کج تابی زوجین در ادای حقوق و تکالیف همسری دارد. این نوشتار کوششی است در بررسی ترجمه های معاصر فارسی قرآن کریم و نقش خطیر آن در انتقال معنای نشوز زن و مرد به مخاطبین فراگیر فارسی زبان که با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی، به تبیین روش ها و سبک های ترجمه های معاصر فارسی در معناشناسی نشوز در آیه 34 و 128 سوره نساء پرداخته است. عدم جداسازی متن ترجمه از افزوده های تفسیری، دخالت باورها و پیش فرض های غیر ضروری، بی توجهی به بافت و سیاق آیه، رعایت نکردن علائم نگارشی و سجاوندی، یکسان نبودن ترجمه نشوز، عدم سلاست و روانی و توجه نکردن به اشتقاق و ریشه یابی نشوز را می توان به عنوان مهم ترین آسیب های برخی ترجمه های معاصر معرفی نمود.

در تعالیم دین اسلام برای تنظیم روابط میان همسران حقوق و تکالیفی مقرر شده است که برخی از آنها الزامی، و اطاعت از آنها بر هر یک از زوجین واجب است به همین دلیل سرپیچی از این وظایف نشوز و حرام دانسته شده است. بنابراین نافرمانی از هر یک از این تکالیف الزامی(بدون هیچ عذر عقلی و شرعی) سببی برای تحقق نشوز است. سوال اصلی پژوهش این است که ماهیت نشوز و اسباب آن از دیدگاه فقه و حقوق کدامند؟ هدف اساسی در این تحقیق، تعیین قلمرو نشوز و زمینه سازی جهت اصلاح قوانین مدنی در مورد نشوز همسران است. از آنجا که نشوز به معنای ترک وظایف الزامی عملی مشترک میان همسران است، این مقاله اسباب نشوز را در هر یک از زوجین به شیوه توصیفی تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. اسباب نشوز نسبت به زوج عبارتند از: ترک حقوق جنسی زوجه، سرپیچی از حق قسم، ترک انفاق و ترک حسن معاشرت و اسباب نشوز زوجه عدم رعایت حقوق زناشویی، خروج از منزل بدون اجازه شوهر و ترک حسن معاشرت مختلف است.

عقد ازدواج، حقوق و تکالیفی را برای همسران به وجود می آورد که سرپیچی هر یک از انجام آن تکالیف و ادای حقوق دیگری نشوز نامیده می شود. از آنجا که پدیده نشوز چه از سوی مرد و چه از سوی زن، آثار زیان باری را متوجه خانواده کرده و پایه های آن را متزلزل می سازد، متون دینی راهکارهای متعددی جهت پیش گیری و کاهش آسیب های مخرب آن توصیه کرده اند. هدف از نگارش این مقاله، ارائه راهکارهای عملی برای مقابله با پدیده نشوز همسران با استفاده از قرآن، روایات، کتب فقهی، تفسیری و حقوقی است. این راه ها برای جلوگیری از طلاق و فروپاشی نظام خانواده به زن و مرد پیشنهاد می شود و همسران در بهکارگیری آن ها الزامی ندارند. راه های مقابله با نشوز زن به ترتیب عبارت است از موعظه، هجر و قهر کردن و در مرحله آخر ضربیکه آسیب زننده نباشد و وی را متنبه و هوشیار سازد. اگر مرد همسرش را اذیت کند یا نفقه او را نپردازد، زن میتواند ابتدا او را موعظه کند و در صورت تاثیر نداشتن برای احقاق حق خود به دادگاه مراجعه کند و دادگاه مرد را به ادای حقوق ملزم کرده یا حکم طلاق را صادر نماید.

شریعت مقدس اسلام در راستای تحکیم بنیان خانواده تکالیفی را برای همسران وضع نموده که ترک این وظایف، نشوز نام دارد و احکام و آثاری بر آن مترتب می شود؛ البته گاهی همسران در پی عواملی اجازه دارند وظایف خویش را نسبت به دیگری انجام ندهند. در این صورت نشوز محقق نشده و احکام و آثار آن نیز برداشته می شود. این موارد ویژه را «موانع و استثنائات نشوز» نامیده اند. بسیاری از اختلافات همسران بدان سبب است که به حقوق و وظایف شرعی و قانونی خویش آگاهی ندارند و از سوی دیگر، منابع فقهی نیز بعضی از «موانع نشوز» را به صراحت بیان نکرده اند؛ بنابراین بررسی مواردی که امکان دارد جزو استثنائات نشوز باشد، ضروری به نظر می رسد. ترک وظایف همسران در برابر یکدیگر، ممکن است به عواملی مانند عذر شرعی یا عرفی و گرفتن حقی مثل مهریه و نفقه بازگردد. در این مقاله ابتدا، به برخی وظایف همسران نسبت به یکدیگر اشاره شده وسپس به بررسی موانع و استثنائات تحقق نشوز زن و مرد از دیدگاه فقهی پرداخته شده است. در نهایت ثابت می شود که اگر ترک وظایف همسران به علت عذر شرعی یا عذر عرفی یا احیای حق باشد، در بعضی موارد به نشوز نمی انجامد. نوآوری مهم این تحقیق آن است که نشوز برای مردان نیز اثبات شده است که در کتاب های فقهی بررسی نشده است و استنباط نویسنده می باشد.

سبک زندگی اسلامی یعنی اسلامی بودن آداب و توحیدی بودن شیوه زندگی؛ به این معنا که سبک زندگی بسترساز «عبودیت الهی» در حیات انسانی باشد. نشوز عبارت است از خروج هر یک از همسران از انجام تکالیف واجبی که به عهده هر کدام از آن ها در رابطه با دیگری گذاشته شده است. این مقاله با هدف تبیین وظایف همسران در جهت تحکیم نظام خانواده به آثار مترتب بر نشوز همسران اعم از آثار فقهی (عبادی و غیر عبادی) و حقوقی از منظر اقوال فقها و ادله آن ها می پردازد. در خصوص آثار فقهی نشوز زن اعم از بطلان یا عدم بطلان عبادات وی، قصر یا اتمام نماز، قبول نشدن یا عدم قبولی عبادات می باشد که مورد اختلاف فقها قرار گرفته است. آثار حقوقی نشوز زوجه عبارتند از: عدم وجوب نفقه بر شوهر و عدم وجوب قسم در صورت تعدد زوجه. آثار حقوقی نشوز زوج عبارت است از: اثبات حق مراجعه به قانون و مطالبه حق برای زوجه و در صورت درخواست زن، اجبار زوج به طلاق توسط دادگاه. نوشتار حاضر با بررسی اقوال فقها به این نتیجه می رسد که هیچ گونه اثر عبادی بر نشوز زوج و زوجه جز آن مواردی که دلیل خاص از روایات وارد شده، مترتب نمی شود.

خشونت خانگی علیه زنان در تاریخ زندگی بشر، امری دیرینه و جهانی بوده است که سازمان های بین المللی همواره در جهت رفع آن کوشیده اند. با وجود آنکه متون اسلامی پدیده خشونت در روابط اجتماعی را کانون توجه قرار داده و معمولا آن را به شدت زشت شمرده و منع کرده اند، اما در جوامع اسلامی هنوز شاهد این پدیده به خصوص در مساله خانواده هستیم. به نظر می رسد بحث برانگیزترین این مسائل، جواز خشونت فیزیکی علیه زنان برای شوهر در شرایط خاص در آیه 34 سوره نساء است که در آن تعابیری چون «واهجروهن و اضربوهن» آمده است و به نحوی از گونه های غیرکلامی و رفتاری خشونت علیه زن به شمار می روند. این مساله نه تنها موجب آرای متفاوتی در میان اندیشمندان مسلمان شده، بلکه موجب نگرش منفی نسبت به مسلمانان و ایجاد اسلام هراسی در جهان گردیده است. این جستار بر آن است تا با رویکردی تحلیلی، دیدگاه اندیشمندان اسلامی در پدیده خشونت خانگی در آیه نشوز را بررسی نماید و به شبهات پیرامون آن پاسخ دهد. از منظر اندیشمندان مسلمان، این تنبیه با توجه به شرایط و محدودیت هایی که در آیه برای آن مطرح گردیده است، خشونت رفتاری به شمار نمی آید و به عنوان آخرین گام اصلاح زنان ناشزه آمده است که قصد اصلاح، این تنبیه را از حالت تعرض، تندی و خشونت خارج می نماید.