فصلنامه آینه معرفت
پیاپی 3 (تابستان 1383)

از دیدگاه قرآن کریم اصل دین و حقیقت اسلام شناخت حق تعالی و دوری از هر گونه شرک است که محور اصلی تبلیغ همه پیامبران الهی (ص) را تشکیل می دهد. این کتاب مقدس برای شناخت مبدا مطلق و حقیقت هستی و اهمیت وجودی انسان خرد او را با استدلات عقلی آشنا می سازد و به شناخت آیات الهی که در همه پدیده های هستی و از آن جمله آیاتی که در نقش او متجلی است، ارشاد می کند تا از مقام خودآگاهی و خداآگاهی بازنماند و برای این که در شناخت پروردگار خویش دچار اشتباه نشود، او را از هر گونه اعتبارات و تشبی هات در شناخت حق تعالی بر حذر می دارد تا مبدا مطلق را در قالب اندیشه اش محدود نسازد.

نگارنده مقاله بر این عقیده است که مکاتب و نظام های عقیدتی و ادیان الهی، علی رغم آن که به لحاظ بنیانی و تئوریک حیطه مباحث مربوط به انسان را به گونه ای طرح کرده اند که حقوق انسان بماهوانسان را مد نظر قرار می دهد، اما پیروان این ادیان به هنگام عمل، راهی را در پیش گرفته اند که گاه در جهت کاملا مغایر با آنچه صاحبان اصلی آن مکاتب بیان داشته اند نتیجه می دهد. آنان عقاید و علقه های دینی خود را به جای آن که در جهت تامین حقوق همنوعان به کار گیرند، دستاویزی قرار داده اند تا حقوق انسان های دیگر را پایمال نمایند و هر گونه تبعیض، حق کشی، نسل کشی و...

یکی از موضوعاتی که در حوزه علوم اسلامی پیوسته مورد توجه و کندوکاو اندیشه وران بوده، نسبت دین با فلسفه و عقل و خردورزی در عرصه دین می باشد. این موضوع را از دو منظر می توان بررسی نمود: 1. بررسی نسبت فلسفه و دین به عنوان روش؛ 2. بررسی نسبت فلسفه و دین در موضوعات در مسائل. نگارنده در این مقاله کوشیده است حول دو محور یاد شده طی مباحث ذیل به کاوش پیرامون نسبت فلسفه و دین بپردازد: مخالفت با خردورزی در حوزه معارف عقلی دین، حیات فلسفی و حیات تعقلی در اسلام، جایگاه خرد در فرهنگ شیعه، تاثیر قرآن بر حکمت اسلامی، میزان تکیه قرآن بر روش های تجربی و عقلی، طرح موضوعات ماورای طبیعی در قرآن و سرانجام طرح الهیات در قرآن.

بداء از ویژگی های مبتنی بر نصوص دینی تفکر شیعی و به معنای نسخ در امور تکوینی می باشد. این مفهوم در مورد خدا و انسان به کار می رود. بر این مبنا که موجودات جهان هستی به مادی و مجرد تقسیم می شوند. مجردات تحت تاثیر علل مختلف و تغییر و تحول قرار نمی گیرند، اما موجودات مادی دائما دستخوش تغییر و تحول و جانشین شدن سلسله علتها به جای یکدیگر قرار می گیرند، بنابراین محدوده بداء مختص این مرحله می باشد؛ البته نه به این معنا که نظام هستی از ثبات برخوردار نباشد؛ زیرا نظام ماده خود تجلی عالم مثال و عالم عقل است و در آن عوالم از ثبات برخوردار است.

مبحث معاد جسمانی اصولا از پیچیدگی خاصی برخوردار است و نظرات مختلفی در این خصوص وجود دارد که از این میان صدرالمتالهین شیرازی با شیوه خاص فلسفی خود تلاش کرده است معاد جسمانی را به نحوی تبیین کند که هم با نصوص و ظواهر قرآن و حدیث سازگار باشد و هم شبهات عقلی وارد بر آن را حل کند و ضمنا خلا توجیه فلسفی معاد جسمانی را نیز مرتفع سازد. در این مقاله، پس از اشاره به دیدگاه های مختلف دربراه معاد جسمانی و نیز برداشت های متفاوتی که از دیدگاه صدرالمتالهین در این زمینه به عمل آمده، سعی شده است که نظر تحقیقی و نهایی این فیلسوف بزرگ درباره معاد جسمانی تبیین شود و سازگاری یا ناسازگاری آن با معاد جسمانی مطرح در قرآن روشن گردد.

این مقاله و حجیت تبیین کلام الهی توسط پیامبر اکرم (ص) را بازگو می کند تا بر اهمیت نزول حقایق قرآنی بر قلب پیامبر (ص) در کنار الفاظ قرآن دلالت نماید. اختلاف در نقل و نگارش حدیث پس از رحلت ملکوتی رسول الله (ص) و فقدان بخش کثیری از روایات، به ایجاد دو مکتب تفسیری متاثر از دو دسته روایات منجر گشت. نگارنده این مقاله کوشیده است منابع مورد استفاده در تفاسیر را به استناد اهم مصادر تفسیری هر مکتب بیان نماید تا ارزش روایات تفسیری با توجه به مصادر آن ها مشخص گردد و در این راستا، مصادر تفسیری اهل سنت را از زبان علمای سنی و مصادر تفسیری شیعه را نیز از زبان علمای شیعی مطرح می نماید.

آنچه مسائل هر علمی را تحت یک مجموعه در می آورد و مانع ورود مسائل دیگر می شود، موضوع آن علم است. موضوع چیست؟ چیزی را که در هر علم از احوال و عوارض ذاتی آن بحث می کند، موضوع علم می گویند. عوارض چیست؟ عوارض ذاتی و غریب چه فرقی با هم دراند؟ آیا عوارض ذاتی می تواند معیاری برای تمایز و تعیین موضوع علم باشد؟ آیا تاریخ علم و اوضاع کنونی، ممیز بودن عرض ذاتی را تایید می کند؟ عرف جامعه دانشمندان چه نظری دارند؟ آیا ممکن است توافق رسمی بر معیار بودن امری مانند عرض ذاتی صورت پذیرد؟ این مقاله بر آن است که با روش اسناد، تحلیل و نقد و بررسی پاسخ های ممکن و راه حل های مطلوب را برای این پرسش ها باز جوید.