فصلنامه اندیشه دینی
پیاپی 32 (پاییز 1388)

شکاف بین نظر و عمل اخلاقی (ضعف اراده ی اخلاقی)، یکی از مباحثی است که همواره مورد توجه مکاتب اخلاقی بوده است. یک نظام اخلاقی موفق علاوه بر ارائه ی دستورات اخلاقی، باید متوجه موانع تحقق این دستورات نیز باشد.
این بحث در فلسفه ی اخلاق ارسطو تحت عنوان آکرسیا مطرح شده است که ناظر به بحث اتحاد معرفت و فضیلت افلاطون است. در دیدگاه سقراط و افلاطون، علت موثر بر عمل، صرفا معرفت است، به گونه ای که هیچ علتی در مقابل معرفت روشن نمی تواند مانع عمل شود.
ارسطو با قبول تاثیر معرفت بر عمل اخلاقی، بر این عقیده بود که میل و نفس انسانی این توانایی را دارد که گاه به رغم معرفت و حتی معرفتی روشن، مانعی را بر سر راه عمل اخلاقی ایجاد نماید. او برای تحقق عمل، چندین علت را به صورت پراکنده در نظریه های اخلاقی خود برمی شمرد و مبانی عمل را در امور متعدد جست و جو می نماید.
از نظر ارسطو، امیال، که از تخیل نفس ناپرهیزگاری برخاسته اند، این امکان را دارند که گاه شرایطی ایجاد نمایند تا انسان دست به عملی بر خلاف علم و شناخت عقلانی خود بزند. در چنین شرایطی که انسان با علم به فضیلت بودن یک عمل بر خلاف آن رفتار می کند، می شود چنین گفت که علم انسان به فراموشی سپرده شده است. ارسطو این ضعف اخلاقی را به وجود میل و شوق در انسان نسبت می دهد، امری که با مقابله با آن، عمل اخلاقی تحقق پیدا می کند.

در یکی از فقرات رساله منطقی- فلسفی ویتگنشتاین آمده است: «اخلاق و زیبایی شناسی یکی اند و عین هم»، بدون این که توضیحی در این باب داده شود. در این مقاله کوشیده شده است تا با تبیین مرزهای اندیشیدن و تفکیک میان امور گفتنی و امور نشان دادنی و وام گرفتن مفهوم سوژه متافیزیکی در فضای رساله منطقی- فلسفی، توضیح داده شود که اخلاق و زیبایی شناسی یا به تعبیر دقیق تر، تجربه ی اخلاقی و تجربه ی زیبایی شناختی در منظومه ی ویتگنشتاین متقدم، متضمن نگریستن به عالم از وجه ابدی اند. در انتها محدودیت های این نگاه ویتگنشتاینی مورد بحث قرار گرفته است.

گذر از جامعه ی سنتی به جامعه نوین و تضعیف جایگاه دین در دوران مدرن، موجب شکل گیری معضلات نظری و اجتماعی در مورد جایگاه دین و رابطه ی آن با علم شده است. در این پژوهش با استفاده از یک رویکرد طبقه بندی سه بخشی در رابطه ی علم و دین (تعارض، تمایز و تعامل)، به بررسی آرای اندیشمندان کلاسیک معاصر علوم اجتماعی در باب رابطه ی، این دو حوزه ی معرفتی پرداخته ایم.
یافته های پژوهش نشانگر تغییر رهیافت های کلاسیک مبتنی بر تعارض، به سوی رهیافت های مبتنی بر تعامل علم و دین در نظریه های علوم اجتماعی است که به نوعی هم زیستی مسالمت آمیز میان مدرنیته و علم از سویی و دین در یک چارچوب تکثرگرایانه، از سوی دیگر، منجر شده است. این [رهیافت] خود در بازنگری اندیشمندان نسبت به نظریات دنیوی شدن [حایز اهمیت] است.

این پژوهش بر آن است تا جایگاه زن و چگونگی خلقت وی در نظام آفرینش را از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار دهد. قرآن کریم یکی از مهم ترین منابع معارف اسلامی در حوزه ی علوم نقلی و عقلی محسوب می شود. بنابراین اگر این موضوع به روش نظام مند و با رویکرد معرفتی و انسان شناختی مورد بحث قرار گیرد، دیدگاه قرآن نسبت به این مساله به خوبی ترسیم می گردد.
در بررسی کلی اصل خلقت انسان، این سوالات مطرح است: آیا پرداختن به خلقت زن، پرداختن به موضوع کلی خلقت انسان است یا مساله ای جدا است؟ آیا زن و مرد دو موجود متمایز بوده، در اصل، ساختار متفاوتی دارند؟ یا هر دو در اصل انسانیت مشترک اند؟ و آیا در نظام خلقت، مرد اصل و زن فرع است؟ کدام یک از این عقاید با مبانی و آیات قرآنی مطابقت دارد؟
این پژوهش جهت پاسخ گویی به این پرسش ها، ابتدا به انسان شناسی و خلقت انسان به صورت عام پرداخته، سپس خلقت آدم و حوا را به صورت خاص مورد بحث قرار می دهد. در ادامه، دیدگاه مفسران فریقین با استناد به آیات و روایات به صورت تطبیقی مقایسه می شود و آشکار می گردد که زن و مرد در انسانیت یکسان و تنها در جنبه های فرعی با هم متفاوتند.

رابطه ی ایمان و معرفت، که گاه تحت عنوان هایی چون ایمان و عقل، علم و دین و حکمت و شریعت مورد بحث قرار می گیرد، در میان متفکران مسیحی و مسلمان، از بحث های مناقشه انگیز و دامنه دار بوده است. در این باره، میان متکلمان مسیحی، سه رویکرد مختلف به ایمان به وجود آمده است که عبارت اند از: عقل گرایی حداکثری، ایمان گرایی و عقل گرایی انتقادی. در میان متفکران مسلمان نیز نظریاتی کم و بیش مشابه با این رویکردها مطرح بوده است. هر چند رویکرد غالب در میان این متفکران، رویکرد عقلی بوده، ولی رویکرد عاطفی و ایمان گرایی نیز در میان آنان طرفدارانی داشته است.
این نوشتار می کوشد تا چگونگی رابطه ی میان ایمان و معرفت فلسفی را از منظر متفکران مسلمان مورد نقد و بررسی قرار دهد و در تبیین ماهیت و نوع معرفت مرتبط با ایمان دینی، معرفت فطری را توصیه می کند تا رهیافتی به پژوهش های مفصل تر بعدی قرار گیرد. براین پایه، ابتدا معرفت به دو قسم معرفت فلسفی (حصولی) و معرفت فطری (شهودی) تقسیم و برخی لوازم آن ها بیان شده و براساس آن، نظریات مطرح درباره ی ماهیت معرفت مرتبط با ایمان نیز به دو نظریه، یعنی نظریه ی فلسفی و نظریه ی فطری تقسیم گردیده است. در ادامه، نظریه ی فلسفی ایمان با رویکردی تحلیلی- انتقادی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و اشکالاتی بر آن وارد شده است و در ضمن بحث و نیز در قسمت پایانی، نظریه ی فطری ایمان بر پایه ی آموزه های کتاب و سنت مطرح گردیده است.

در مطالعات قرآنی، از شیوه های متنوعی استفاده می شود که به ویژه در یک قرن اخیر، با شیوه های جدیدی مورد آزمون قرار گرفته است. در این نوشتار، به روش مطالعات میان رشته ای در حوزه ی علوم طبیعی یا انسانی و تفسیر قرآن می پردازیم. هم چنین فرآیند، مبانی و آسیب های این روش را مورد بررسی قرار داده، برای هر کدام مثال هایی نیز خواهیم آورد.

پرسش اصلی این مقاله عبارت است از این که جایگاه و نقش های معرفتی اصل عدم تناقض در فلسفه ارسطو چیست؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است پیش از هر چیز دریابیم که معنای اصل عدم تناقض چیست. با بررسی آثار ارسطو به این نتیجه می رسیم که او با عبارت های مختلفی مقصود خود از اصل عدم تناقض را بیان کرده است. می توان بر اساس مفاهیم کلیدی به کار رفته در این عبارت ها، آن ها را در سه دسته عمده جای داد. دسته نخست عبارت هایی است که بر اساس مفهوم «قضیه» اصل عدم تناقض را بیان کرده است. می توان این دسته را «تقریر منطقی» اصل نامید. دسته دیگر عباراتی است که بر اساس مفهوم «وجود» اصل عدم تناقض را بیان کرده است. این دسته «تقریر هستی شناختی» نام دارد و سرانجام عباراتی که اصل را بر اساس مفهوم «باور» بیان کرده است که «تقریر روان شناختی» قلمداد می گردد. با بررسی دیدگاه ارسطو روشن می شود که ارسطو هم تقریر منطقی و هم تقریر روان شناختی را متفرع بر تقریر هستی شناختی می داند.
بر اساس تقریر هستی شناختی، اصل عدم تناقض عبارت است از این که محال است یک چیز در یک زمان و از یک جهت هم وجود داشته باشد و هم وجود نداشته باشد. از نظر ارسطو اصل عدم تناقض چند ویژگی دارد؛ فرضیه نیست، قابل اثبات نیست، یقینی ترین اصل است، خطاناپذیر است و بدیهی ترین است. حال این اصل دارای سه نقش معرفت شناختی است؛ ابتناء توجیهی که بر اساس آن توجیه هر معرفتی ریشه در استنتاج از معرفت دیگر دارد و به همین صورت، و این سلسله از توجیه ها سرانجام به اصل عدم تناقض پایان می یابد. ابتناء دلالی که بر پایه آن معناداری هر واژه ای منوط به این است که پیش تر اصل عدم تناقض را پذیرفته باشیم، و ابتناء عملی که مستلزم آن است که هر عملی برای آن که عملی لغو محسوب نگردد، نیازمند اذعان به اصل عدم تناقض است.