ماهنامه دیلماج
پیاپی 11 (امرداد 1384)

قره باغ بخشی از اراضی تاریخی آذربایجان است که در گذر تاریخ همواره حوادث بسیاری را تجربه کرده و یکی از خاستگاه های فرهنگ و مدنیت آذربایجان است. در دوران زمامداری ایلخانان مغول، قره باغ را به عنوان قشلاق برگزیده بودند؛ از همین رو، بیشتر رخدادهای تاریخ ساز این ایام در این سرزمین رخ داده است. غازان خان در قره باغ به تخت سلطنت جلوس کرده و اولجایتو در همان جا مذهب شیعه را پذیرفته و بالاخره ارغون و ابوسعید بهادر در این دیار دار فانی را وداع گفتند. هر چند، تبریز و مراغه در عصر ایلخانان، مرکزیت داشتند، ولی قره باغ، همچنان اهمیت سوق الجیشی خود را حفظ کرده بود و در این دوران بود که نام قره باغ جایگزین اران گردید...

در آذربایجان، که یکی از مراکز توانمند معماری جهان اسلام بود، فرایند تحولات معماری، تاریخی کهن دارد. در قرون هفتم و هشتم هجری قمری، در دوران حاکمیت ایلخانان، آذربایجان به عصر طلایی معماری و شهرسازی قدم نهاد. پتانسیل غنی معماری آذربایجان در دوران ایلخانان را باید در آذربایجان جستجو کرد. دوران ایلخانان در ایران، با فروپاشی امپراطوری خوارزمشاهی و تشکیل و تثبیت حاکمیت مغول در ایران آغاز می شود. هجوم برق آسای سپاه مغول به ایران، طومار سلسله نوپای خوارزمشاهی را در هم پیچید. طوفان حمله مغول فرجام تمدن اسلامی نبود، زیرا به زودی آذربایجان با مرکزیت و محوریت تبریز پرچم دار تمدن اسلامی شرق شد...

بقعه عینالی بر فراز کوه سرخاب در شمال شهر تبریز قرار دارد. عینالی از جاذبه های توریستی شهر تبریز و امکنه تاریخی آن می باشد. قدمت و کاربری عینالی تا کنون مورد بحث مورخان بوده است؛ اما درباره آن اشتراک و اجماع نظری حاصل نشده بود. در منابع تاریخی دیدگاه های مختلفی نسبت به این بنا وجود دارد. ملا حشری در کتاب روضه الاطهار آنجا را مدفن عون و زید از فرزندان علی (ع) می داند که در فتح آذربایجان در زمان خلافت عمر شهید و در بالای سرخاب (عینالی) مدفون شدند. نادر میرزا قاجار، صاحب کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، انتساب عون و زید به علی (ع) را با توجه به علم انساب رد می کند...

آیا ارک تبریز واقعا مسجد بوده است؟ این سوال به ذهن بسیاری از زائرین ارک، خطور کرده است. اگر بنای ارک واقعا محراب مسجدی بوده باشد، پس مناره ها و گنبد این مسجد کجاست؟ و اگر مناره های آن در اثر زلزله ویران شده باشند، حداقل بایستی فونداسیون آنها را می توانستیم در کنار نشان دهیم؟ در زبان مردم کوچه و بازار تبریز این بنا بنام ارک مشهور است، پیرمردان تبریز نیز از آن با همین نام یاد می کنند. کوچه ای در مجاورت آن نیز ارک کوچه سی نامیده می شود، چه دلیلی دارد که مردم به مسجد ارک بگویند یا به مسجد علیشاه ارک علیشاه خطاب کنند؟ ...

حمله چنگیز خان مغول در سال 616 ه. ق به شرق نجد ایران آغاز شد. استیلای مغولان، چهره اجتماعی و فرهنگی ایران را عوض کرد و مردم مسلمان منطقه تابع امپراطوری وسیعی شدند که با صلیبیون اروپایی همخوانیو هماهنگی داشت و زندگی را بر مسلمانان تنگ کرده بود. در زمان اباقاخان، تبریز پایتخت ایلخانان مغول شد اما در حیات اجتماعی و فرهنگی مسلمین تغییری پدید نیامد. سرکوب اسماعیلیان و سقوط بغداد دنیای اسلام را ضعیف کرده بود. در سال 694 ه. ق امیر نوروز از سرداران جدیدالاسلام مغول موفق شد غازان خان را در رسیدن به قدرت یاری کند...

در این مقاله دیدگاه های معمول در تاریخ نگاری ایلخانیان مورد نقد قرار گرفته است. فضای تاریخ نگاری و تحقیق تاریخی ایران، از انحصار طلبی و کوتاه اندیشی نژاد پرستانه و فرافکنی مریض گونه در رنج است. این فضای «پهلوی زده» تاریخ پرتلاطم و پر فراز و نشیب ایران را دو هزار و پانصد سال ساکن و ایستا فرض می کند و با همین فرض غیر علمی، حقی جاودانه برای گذشته ساکن و برای قومی برگزیه قائل می شود و حتی پیشتر رفته و با استفاده از بحثهای مبتنی بر گذشته ای ساکن آینده را محدود و مغلوب نشان داده و نتیجتا در حوزه تحقیق تاریخی و فرهنگی حتی در دانشگاه ها فساد اندیشگی را ترویج و نهادینه می کند...

در این مقاله به بررسی و مطالعه این هنر نگارگری در دوره ایلخانی و بطور مشخص در یکی از مکاتب مهم و البته از نظر تاریخی از مکاتب نخستین این هنر که بعد از 6-7 قرن رکود تجدید حیات می یابد خواهیم پرداخت و تعدادی از مهمترین نسخ مصور این دوره و مکتب را معرفی خواهم نمود و سپس نگاهی کوتاه به دو نسخه مصور و معتبر این دوره یعنی شاهنامه دموت و جامع التواریخ رشید الدین فضل الله بهمراه تعدادی از نگاره های آنها خواهیم داشت. گفتنی است که این مکتب نخست در مراغه متولد شده، سپس دوران رشد و بالندگی خود را در تبریز ادامه داده است...