مجله پژوهش های فقهی
سال یکم شماره 2 (تابستان و پاییز 1384)

توجه آدمی به خدا، توجه به هویت خویش است. این توجه از حقیقتی سخن می گویدکه چگونگی ربط مخلوق به خالق و فقرونیازمندی راستین پدیده ها را به پدیدارنده تبیین می کند. همچنین به انسان نهیب می زندکه: هان! به خود آی، بدین مساله بیندیش که اگر لحظه ای لطف حق از تو دریغ گردد از عرصه هستی محو خواهی شد; پس غافل مباش وبه منطق آسمانی «انتم الفقراء الی الله » (فاطر، آیهء15)، دل بسپارکه در این دل سپاری است که کلام امیرمؤمنان: «التوحید حیاه النالس» (غرر الحکم) تفسیر می گردد. با توجه به عمق پیوند میان انسان، خدا است که مهم ترین مسایل اعتقادی بشر حل می گردد. در این مقاله برآنیم تا معلوم کنیم که اساسنامهء توحید چیست و به کدامین درجه از اعتقاد دست یابیم تا یک موحد راستین بشمار آییم.

انسان کامل قرآن مجسم و تکوینی است، هموست که می تواند حقیقت قران رابه صورت کامل معرفی کند. معصومان، یکی از آنان امیرالمؤمنین (ع) انسان های کاملند. بنابراین امام علی (ع) سزاوارترین فرد برای معرفی قرآن کریم است. در نهج البلاغه قرآن به عنوان کتابی توصیف شده که گویای نظام فاعلی وغایی جهان است. بر این اساس جهان تجلی عینی خداست، همان طورکه معرفت خدا تجلی علمی خداست. غایت تجلی خدا ذات اوست. از دیدگاه نهج البلاغه در تبیین قرآن باید به برخی نکات توجه کرد، از جمله: قرآن همچون جهان که قران تکوینی است، در عین سکوت، دارای نطق و بیان می باشد; اما شرط شنیدن این بیان، تفکر در قران و جهان و طرح درست پرسش با معیارهای اصلی نظام عینی و علمی است. روش درست تفسیر قرآن، تفسیر قرآن به قران است; اما چون خود قران انسان ها را به خاندان عصمت و طهارت ارجاع می دهد، رجوع به سنت معصومان مکمل تفسیر قرآن خواهد بود.

وحی در اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است; زیرااساس نبوت، زیربنای اعتقادات مسلمانان ومحور اصلی آموزه های دینی و معارف بلند آسمانی است. لذاهر نوع تفسیرو توجیه غلط برخلاف، واقع ازوحی، سبب انحراف افکار و عقاید مسلمانان و باعث تزلزل در مبانی اسلام است،و متاسفانه در طول تاریخ،وحی همواره مورد تهاجم نا اهلان، تفسیرها و توجیه های غلط ونادرست بوده است. در همین جهات، اخیرا کتابی به نام «بسط تجربه نبوی» منتشر شده و در آن، وحی امری بشری و زمینی و برخاسته از درون پیامبر(نه نازل شده از عالم بالا) معرفی شده است. با مطالعه دقیق آن کتاب، آثاری به مضمون آن، ایرادهایی به ذهن آمد که برخی از آن ها در مقاله ای تحت عنوان«بسط تجربه نبوی در بوته نقد» و بعضی دیگر در این مقاله مطرح شده است.

درون می باشد. دراینکه شناخت خداوند از طریق براهین قطعی عقلی و همچنین بیانات شرایع قابل اثبات می باشد جای شبهه نیست; در عین حال برای کسانی هم که به مبانی استدلال عقلی، اسباب درک مفاهیم مجهز نباشند، راهی روشن برای معرفت و ارتباط با ذات مقدس الهی، وجود داردکه همان راه فطرت است. در مقاله حاضر برای نشان دادن معرفت فطری تنها به دوآیه از قران کریم استناد شده، در ذیل آیه اؤل به نکاتی اشاره شده که عمدتا واقعگرایی انسان را در توجه به خداوند می داند که این مهم مقتضای فطرت انسان است واصل وجود این فطرت مرتبط با خداوند است. لذا اگر در مقام معرفت و ادراک والتفات به این حقیقت نرسد خطاکرده وهستی خود را نشناخته است. در بحث مربوط به آیه دوم چون بروزو فعلیت فطرت خداشناسی در بعضی بحران ها مورد توجه قرارگرفته، این پرسش مطرح است که علت توجه خالصانه به خداوند در چنین مواردی چیست، آیا ترس ازاضطراب بشر در خداشناسی نقشی دارد که انسان در مواقع ضروری به این راهکار دست می زند؟

مفهوم وصف «از جمله مباحث علم اصول فقه است که در بیش تر کتاب های این علم مورد بحث وگفت و گو است. در تعریف، دلایلی که برای مفهوم، وصف ذکر می شود، مسامحه وغفلت صورت گرفته، به طوری که موجب شده است تا بحث در مفهوم وصف از محور اصلی منحرف شده، وسمت و سوی اشتباهی پیدا کند. در بیش تر کتاب های علم اصول، این بحث با بحث انتفای حکم در صورت انتفای موضوع مورد خلط قرارگرفته است، خلطی که باعث شده است تا یکی از امور مسلم، وبدیهی مورد انکار قرار گیرد و آن انتفای حکم است در فرض انتفای موضوع. چنانکه در بحث مفهوم شرط همگی پذیرفته اندکه بحث مفهوم شرط در جایی نیست که موضوع منتفی شودو با آن انتفای حکم مسلم وقطعی است و جای گفت، گو نیست; بلکه در مفهوم شرط سخن از استفاده انحصار وعلیت منحصره است، در بحث مفهوم وصف نیز باید مورد گفت و گو چنین چیزی باشد وهم کسانی که می خواهند مفهوم دار بودن، وصف را اثبات کنند وهم کسانی که می خواهند مفهوم دار بودن وصف را رد وباطل کنند، باید بحث رادر دخالت انحصاری وصف در حکم یا عدم دخالت آن، متمرکز کنند; نه این که با طرح مفهوم وصف به سراغ بحث انتفای حکم یا انتفای موضوع بروند.این انحراف هم در تعریف مفهوم وصف و هم در ادله ای که برای آن آورده می شود وهم در مثال هاوتطبیقات این بحث در اکثر قریب به اتفاق کتاب های اصولی مشهود می باشد.

یکی از پرسشهای مهم انسان خردمند از خود ودیگران این است که چه چیزی سبب تعالی و پیشرفت او در عرصه های مختلف زندگی می شود؟و چه عواملی در پیشرفت انسان های بزرگ تاریخ دخالت داشته است؟ تا او نیز با به کار بستن تجربیات انسان های موفق به درجاتی از کمال و تعالی دست یابد؟ پرسش هایی از این قبیل در طول تاریخ بشر ذهن او را به خود مشغول داشته، تا جایی که دانشمندان بسیاری برای پاسخگویی به این پرسش دست به کار تالیف و تحقیق شدند و هر کدام بنا به سلیقهء خود با به جا گذ اشتن آثاری راه های زیادی را فرا روی انسان نهاده اند. اما بهترین پاسخ ها به این پرسش در ادیان الهی و سخنان حاملان وحی آسمانی یافت می شود. در این مقاله سعی شده است با استفاده از نهج البلاغه که آیینه ای از فروغ اندیشه های والای امام علی (ع) می باشد، راهکارهای مفیدی را فراروی انسان های جویای کمال قرار دهد; چنان که در مقالهء دوم (آسیب شناسی کرامت انسان) سعی شده است چالش هایی را که فراروی کرامت انسان قرار دارد بررسی نموده و معرفی نماید. بدان امید که خوانندهء گرامی با استفاده از فرهنگ انسان ساز اسلام وسخنان ارزندهء امام علی (ع) گام های مفیدی به سوی کرامت وتعالی انسانی بردارند.

نگارنده پس از بیان مقدمه ای در باب اهمیت خانواده در اسلام، اصولی همچون قداست نهاد خانواده و نقش محوری خاندان پاک و ناپاک و قداست اصل ازدواج یا کانون مقدس آرامش و مهر را با استناد به آیات و روایات بررسی کرده و در ادامه به بررسی ازدواج در ابعاد مختلف پرداخته و دراین راستا مباحثی از قبیل ازدواج عامل آرامش، ایجاد سکینه، ازدواج عامل حفظ کرامت انسانی، ازدواج دریچه ای از منظر آیات و روایات بحث شده است.

پس از تکوین حکومت اسلامی، یا همراه تکوین حکومت اسلامی که با حضور پیامبر، به رهبری ایشان صورت گرفت، آن حضرت علاوه بروظیفه قانونگذاری،وظایف دیگر حکومتی از جمله رهبری سیاسی جامعه را پس از خویش به حسب زمان و مکان بیان داشت و بارها به طور شفاف و روشن حضرت علی (ع) را به عنوان ادامه دهنده خط نبوت که همان امامت و رهبری جامعه بود معرفی فرمود. در این مقاله سعی شده است از طرق شیعه واهل سنت ثابت شود که رسول مکرم اسلام (ص) بارها پیروان علی (ع) را به عنوان شیعه معرفی نمود و در زمان حیات آن حضرت هم چنان که اسلام تکون یافت شیعه هم تحقق پیداکرد; یعنی پیدایش شیعه همزمان با پیدایش اسلام می باشد واین دو درواقع یک مسیر بودند.

قضاوت «در معنای خاص خود که توسط افراد متخصص (قاضیان) انجام می گیرد، به دلیل نیاز مبرم دستگاه های قضایی بدان مورد بررسی بسیاری از علما قرارگرفته است;ولی در زمینهء قضاو ت به معنای عام که همواره از جانب عموم انسان ها در طول زندگی انجام می شود، اهمیتش کم تر از نوع ا ؤل نیست، به صورت کامل ومستقل کاری انجام نگرفته است. از آن جا که قران کریم هدا یت کنندهء انسان است، به این مساله نیزکه در جهت هدایت انسان نقشی عمده دارد، پرداخته است. در این مقاله این موضوع مهم از دیدگاه قران بررسی شده است. بدین منظور نخست کلیه ایات مربوط به ان استخراج وبررسی گردیده و در مرحلهء بعد با دسته بندی آن ها مطابق با جنبه های خاصی که مفسران و دانشمندان اسلامی به آن پرداخته اند، ابتدا تعریف»قضاوت «و انواع آن و سپس دیگر عناوین به ترتیب بیان گردیده است.»عوامل قضاوت حق «به این نکته می پردازد که چه نکاتی را باید رعایت کنیم تا قضاوت های ما هر چه بیش تر به حق نزدیک شود.»آفات قضاوت حق «مسائلی که پرهیز از آن ها موجب نزدیک تر شدن به قضاوت حق می گردد، به ما گوشزد می کند.»پی آمدهای قضاوت «از یک طرف با طرح آثار خوب قضاوت های حق ما را به این نوع قضاوت تشویق می کند، از طرف دیگر با ذکر آثار بد قضاوت های باطل به ما هشد ار می دهدکه از آن ها بپرهیزیم.

فریقین سند احادیث نهی از تفسیر به رای را پذیرفته و دربارهء مفاد این احادیث به دوگروه کلی تقسیم شده اندهء گروهی با استناد به این روایات هر نوع کوششی را برای استنباط مراد خدا از ظواهر آیات مردود و حرام می دانند، گروه غالب با رد این نگرش نهی از تفسیر به رای را به معنای نفی مطلق تفسیر قلمداد نمی کنندو بر این باورندکه مقصود از این روایات تفسیر بدون علم، یا تحمیل رای بر قرآن است. برخلاف تصور برخی اختلاف نظر این دوگروه لفظی نیست; چه این که تقسیم این روایات به تفسیر به رای جایزو غیر جایز بی مورد است. اکثر قرآن پژوهان فریقین معتقدند کاوش در حیطهء ظواهر الفاظ قرآن برای درک مراد خدا پس از فحص و بررسی تمام شواهدو قراین درون نصی و برون نصی عنوان تفسیر دارد اما مصداق تفسیر به رای نیست در این معنا و نیز مصادیقی که برای تفسیر به رای ذکر کرده اند به نقاط مشترک فراوانی در بین فریقین بر می خوریم;از این روهیچکدام از دو فریق نمی توانند یکدیگر را متهم کرده تفسیرشان را در جرگهء تفسیر به رای محسوب کنند.