مجله پژوهش های فقهی
سال پنجم شماره 1 (تابستان و پاییز 1385)

مقاله ی حاضر به بررسی نقش زمان و مکان در اجتهاد می پردازد. مقتضیات زمان و مکان در تعیین موضوع احکام نقش اساسی دارند و موضوعات احکام به مثابه علت برای حکم است. از این رو نظریه های مختلفی درباره ی تاثیر زمان و مکان بر احکام شرعی وجود دارد. جهت گیری این نوشتار بررسی مفهوم زمان و مکان و نقش این دو، در اجتهاد است که موجب پویایی فقه در همه زمان ها و مکان ها می گردد و چنین رویکردی اهمیت پرداختن به این موضوع را نشان می دهد.

اقوام و ملت های دنیا از دیرباز در موضوعات و قالب های گوناگون بر اساس باورها و گرایش های خاص خود به سرودن شعر پرداختند و پایه های ادبیات خویش را بنا نهادند. از جمله موضوعات مشترک و ادبیات ملل مختلف «رثا» یا «سوگنامه» می باشند. رثا یا سوگنامه چه در شعر یونان قدیم، مانند قصه های «اوزیرس و ایزیس»و چه در شعر فارسی، مانند اشعار رودکی و محتشم کاشانی و همچنین در شعر عربی قبل از اسلام وبعد از اسلام از جمله موضوعات شعری به حساب می آید. گسترده ترین مصداق این گونه اشعار رثای شیعی درباره ی حسین بن علی(ع) و یاران آن حضرت در حادثه کربلا می باشد. جواد شبرنویسنده کتاب ادب الطف می گوید: جمع آوری اشعار رثایی درباره ی حسین بن علی (ع) به صد ها جلد کتاب می رسد. ولی سؤال مهم این است که: 1) چه مرثیه ای مطلوب و سازنده و حامل پیام حسین (ع) و عاشورا می باشد؟ 2) کدامین مرثیه را ائمه معصومین (ع) به آن توصیه می کردند؟ 3) چه نوع مرثیه ای می تواند عاملی موثر در گسترش فرهنگ، ارزش ها و آرمان های اسلامی باشد؟ 4) مرثیه سرایان حیسنی چه ویژگی ها و معیارهایی را باید در نظر بگیرد تا مرثیه سودمند و ماندگار باشد؟ این مقاله در صدد پاسخ گویی به سؤال های پیش گفته می باشد.

قواعد حقوقی دارای مبانی عام عقلایی هستند که در نظام های حقوقی مختلف وجود دارند. قاعده «استفاده بدون جهت» یکی از موجبات ضمان قهری در حقوق فرانسه است. قاعده مذکور با اختلاف برداشت در معنای جهت و سبب در فقه اسلامی نیز وجود دارد. عدم آشنایی با فقه اسلامی سبب توهم عدم وجود چنین قاعده ای نیز در فقه اسلامی شده است. مواد مربوطه به موضوع این قاعده در قانون مدنی نیز از فقه اسلامی اخذ شده است. مقاله پیش رو با دو قید اختصار و استدلال معنا و مبانی و بعضی موارد این قاعده را در دو نظام حقوقی فرانسه و فقه اسلامی مورد مطالعه قرار داده و ضمن تاکید بر وجود چنین قاعده ای در فقه اسلامی، مواد مربوطه به محتوای این قاعده در قانون مدنی را نیز برگرفته از فقه اسلامی برشمرده است.

اقتصاد لیبرالیسم که برپایه فلسفه سودگرایی(یوتیلیتاریانیسم) بنیانگذاری شده، هدف اصلی خود را رشد و اقتصاد و رفاه عمومی دانسته است و از این رهگذر به منزله ابزاری در خدمت سرمایه داری قرارگرفته که البته دستاورد آن اختلاف شدید طبقاتی و ادامه ثروت اندوزی گروهی خاص و سرانجام گسترش ظلم و بی عدالتی است. در این مقاله به این بحث پرداخته ایم که در مکتب لیبرالیسم هرچند گهگاه سخن از عدالت در توزیع رفته است؛ ولی اساسا اصول و مبانی این مکتب، عدالت را نفی می کند و هدف اصلی آن رشد اقتصادی است که با عدالت تنافی و تناقض دارد و این پارادوکس به موجب تنافی اصول این مکتب با عدالت است؛ ولی در مقابل نظام اقتصادی اسلام از این ویژگی مهم برخوردار است که احکام و مقررات آن و از جمله قوانین اقتصادی برپایه عدالت استوار است که در اصول و مبانی این دین ریشه دارد. علاوه بر این، مجموعه قوانین کامل در این نظام اقتصادی، اصول حاکم بر مالکیت، تولید، توزیع، رشد و توسعه اقتصادی در این آیین با هدف اصلی «عدالت» همسو و هماهنگ است.

برای این که محققان و صاحبنظران در رشته های تخصصی و زمینه ای مطالعاتی حوزه علوم دینی و معارف اسلامی ادراک، استنباط و تحلیل های مناسبی در قالب پژوهش های بنیادی و کاربردی داشته باشند، ضرورت یک نظام پژوهشی کارآمد در این حوزه مطالعاتی لازم و ضروری است و از ویژگی های بنیادین دین مبین اسلام امر بر تحقیق، تفحص و تدقیق در مسایل گوناگون است تا سره از ناسره تفکیک و دستاورد این تحقیقات پاسخگوی نیازهای روز نیز باشد. ارائه مدل های مناسب، با عنایت به ارکان نظام کارآمد پژوهشی و طرح رویکرد نوآورانه در مقوله پژوهش در حوزه علوم دین و معارف اسلامی، از ویژگی های مطرح در این مقاله است. همچنین پرداختن به تمهیدات اساسی برای این منظور، یعنی طراحی نظام پژوهشی شایسته و بایسته از ابعاد دیگر این نوشتار است. در ادامه به مهم ترین نکات لازم برای توسعه مراکز پژوهشی در یک نظام پژوهشی کارآمد و راهبردهای مدیریتی آن پرداخته و خاتمه مقاله نیز نتیجه گیری عملیاتی از مباحث این نوشتار است.

برای این که محققان و صاحبنظران در رشته های تخصصی و زمینه ای مطالعاتی حوزه علوم دینی و معارف اسلامی ادراک، استنباط و تحلیل های مناسبی در قالب پژوهش های بنیادی و کاربردی داشته باشند، ضرورت یک نظام پژوهشی کارآمد در این حوزه مطالعاتی لازم و ضروری است و از ویژگی های بنیادین دین مبین اسلام امر بر تحقیق، تفحص و تدقیق در مسایل گوناگون است تا سره از ناسره تفکیک و دستاورد این تحقیقات پاسخگوی نیازهای روز نیز باشد. ارائه مدل های مناسب، با عنایت به ارکان نظام کارآمد پژوهشی و طرح رویکرد نوآورانه در مقوله پژوهش در حوزه علوم دین و معارف اسلامی، از ویژگی های مطرح در این مقاله است. همچنین پرداختن به تمهیدات اساسی برای این منظور، یعنی طراحی نظام پژوهشی شایسته و بایسته از ابعاد دیگر این نوشتار است. در ادامه به مهم ترین نکات لازم برای توسعه مراکز پژوهشی در یک نظام پژوهشی کارآمد و راهبردهای مدیریتی آن پرداخته و خاتمه مقاله نیز نتیجه گیری عملیاتی از مباحث این نوشتار است.

یکی از مهم ترین راه های پرهیز از اشتباه در هر علم عبارت است از فهمیدن اصطلاحات خاص آن علم.در علم اصول اصطلاح «حجت» یا «حجیت» از اهمیت ویژه ای برخوردار است که فهمیدن منظور اصولیین از آن، کمک زیادی به پی بردن مقاصد این علم می نماید. در مورد معنای اصطلاحی این واژه اختلاف نظر وجود دارد و تا به حال در کتاب و یا مقاله ای مشاهده نگردیده است که محقق بدقت به این دو واژه رسیدگی نموده و با موشکافی به بیان حقیقت آن بپردازد. این مقاله بیان می کند که حجیت به معنای «معذریت» و «منجزیت» است. مراد از منجزیت عبارت است از تحقق شرط، ابلاغ برای حکم عقل به استحقاق ثواب و یا عقاب و مقصود از معذریت نیز این است که در صورت اشتباه، مرتکب خطا چون عذر دارد، از عذاب مامون خواهد بود.

در فرهنگ اسلامی و قرآنی و به تبع آن در ادبیات ارزشمند فارسی، شعور و آگاهی و نیز عشق و تسبیح و عبادت، مخصوص انسان نیست، بلکه تمام عالم هستی و پدیده های آن درک و شعور خاص خود را دارند. پیام حق را می شنوند و به زبان و شیوه خاص خود، آن هم بر اساس علم و شعور و انتخاب به تسبیح و سجده و عبادت حق مشغولند؛ لذا عشق به خداوند در تمامی موجودات و ذرات عالم هستی جاری و ساری است؛ ولی انسان ها چگونگی این مسائل و حقایق را درک نمی کنند، مگر کسانی که اهل دلند و به کمالات بالای روحی و معنوی و قدرت ارتباط با عالم غیب دست یافته اند. در قرآن کریم و روایات معصومین – علیهم السلام - علاوه بر تسبیح فرشتگان و بسیاری از انسان ها، به تسبیح و عبادت پرندگان، چهارپایان، گیاه، درخت، کوه، سنگ، خورشید، ماه، ستارگان، رعد، زمین، آسمان های هفتگانه و تمامی موجوداتی که در زمین و آسمانند و حتی سایه ی موجودات اشاره شده است. در ادبیات فارسی نیز بویژه در شعر شاعران عارف، به تبع فرهنگ قرآنی و اسلامی تمام موجودات جهان هستی از جمله آتش، آب، خاک، باد، هفت آسمان، پروانه، بلبل، قمری، فیل، گرگ، شیر، مور، مار، کوه، دریا، درختان و هر برگ و گلی که وجود دارد، از ادراک و شعور و عشق برخوردار هستند و به ذکر و تسبیح و شهادت بر یگانگی حق مشغولند: هر گیاهی که از زمین روید وحده لاشریک له گوید در این مقاله تسبیح موجودات مبتنی بر آیات قرآن، روایات و ادبیات فارسی بررسی شده است.

یکی از موضوعات در فقه و حقوق اسلامی موضوع «حجر» است. بعضی افراد با این که شرعا و قانونا مالک اموالی شناخته شده اند، به جهت مصالح خودشان و با مصالح دیگران از تصرف کردن در مجموع اموال و یا بخشی از دارایی خود ممنوع خواهند بود. در مقاله ی حاضر اولا موارد محجورین و دوران حجر آن ها مورد بررسی قرار گرفته و از آن جا که علت منع تصرف و حجر مواردی عمده ای از محجورین، عدم رشد کافی آنان است و برای رفع حجر علم به رشد آن ها لازم است، لذا عنوان رشد و واژه مقابل آن سفه و سفاهت مورد بررسی قرار گرفته است. نیز از آن جا که در جمع این قانون با قاعده ی تسلط: «الناس مسلطون علی اموالهم» فی الجمله جای بحث است، نسبت این دو بررسی و سرانجام مصالح فردی و اجتماعی قانون حجر مورد بحث قرار گرفته است. همچنین مفهوم رشد و تمیز رشد از غیر رشد که از جمله موارد اختلافی است بررسی شده است.