ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز
پیاپی 139 (دی 1395)

امروزه بخش عظیمی از حوادث و رخدادها مربوط به دستگاه ها و تجهیزات در صنایع مختلف تکرارپذیرند. دستیابی به علل ریشه ای یک مشکل و جلوگیری از تکرار مجدد آن یا سایر مسائل مشابه، تنها در قالب یک فرایند سیستماتیک میسر است که قابل آموزش و کنترل نیز باشد.
آنالیز علل ریشه ای1 یکی از شناخته شده ترین روش های حل مسئله است. بهره گیری از این آنالیز بعد از وقوع حوادث و پیشامد های ناگوار و نامطلوب یکی از راهکارهای معتبر جهت جلوگیری از بروز این مشکلات و مواجهه با آنهاست.
در روش آنالیز علل ریشه ای، علل وقوع و روابط علت و معلولی حاکم بر مسئله به شکلی ساختار یافته، عمیق و سیستماتیک مشخص و سپس راه حل هایی جهت حذف، تغییر و یا کنترل علل ریشه ای حادثه با هدف جلوگیری از تکرار آن توسط کارگروه آنالیز پیشنهاد می شود. بعد از آن، راه حل های پیشنهاد شده بر اساس دو معیار اثربخشی و قابلیت اجرا مورد ارزیابی دقیقی قرار گرفته و پالایش می شوند. در آخر، سازمان با پیگیری و پیاده سازی راه حل های منتخب، از تکرار مجدد مسئله جلوگیری خواهد کرد.
مجموعه های صنعتی و نظامی می توانند با بهره گیری از یک روش آنالیز علل ریشه ای متناسب با سازمان خود، به شیوه های مختلف از فواید و مزایای این آنالیز برای حل مشکلات سازمان بهرمند شوند.

در شرایطی که رقابت در حال تشدید است، پاسخگویی سریع به تغییرات، اهمیتی دو چندان می یابد و چابکی شرط اصلی بقا و ماندگاری است. موفقیت عملیات در یک زنجیره تامین چابک به شدت وابسته به توانایی شرکت ها در انتخاب مناسب ترین همکار در هر شرایط است . مسئله انتخاب همکار یکی از مسائل پیچیده و مهم برای سازمان هاست و محققان عموما به این نتیجه رسیده اند که مسئله انتخاب همکار نمی تواند به شکل اثر بخش حل شود مگر آنکه به چند مسئله جزیی تقسیم شده و هر مسئله به شکل جداگانه بررسی و حل شود. یکی از مسائل که نیاز به بررسی و حل جداگانه دارد، تعیین معیارها در انتخاب همکار در زنجیره تامین چابک است. در این پژوهش هدف این است تا مدلی طراحی شود که از نخستین گام برای انتخاب همکار در زنجیره تامین چابک تا نتیجه حاصل از آن، که هدف هر سیستم تولیدی و خدماتی است، به صورت جامع، شفاف و متوالی گنجانده شود.
در پژوهش حاضر، جهت شناسایی معیارها و بیان روابط بین معیارها، پس از مطالعه ادبیات پژوهش های مرتبط و مصاحبه با 10 نفر از کارشناسان و خبرگان زنجیره تامین شرکت مهندسی و ساخت تاسیسات دریایی ایران، 9 عامل اثر گذار شناسایی و مبنای مدل سازی ساختاری تفسیری، تجزیه و تحلیل MICMAC و در نهایت ارتباط و توالی عوامل به دست آمد. ارتباطات به دست آمده در مدل 3 سطحی، نشان داد که عوامل توان مالی، سازماندهی، سیستم ها و تشکیلات سازمانی، سوابق و تجربیات کاری مرتبط، فناوری های در دسترس، ماشین آلات، تجهیزات، تعمیر و نگهداری و منابع انسانی (کمی و کیفی) سنگ زیر بنا و اساس انتخاب همکار در زنجیره تامین چابک شرکت می باشد. آخرین سطح که به شدت تحت تاثیر عوامل سطوح زیرین است، عامل خدمات پس از تحویل می باشد که سایر عوامل در سطوح مابین این دو سطح قرار دارند.
لذا با توجه به برون سپاری فعالیت های شرکت، از نتایج به دست آمده در مدل می توان در واحدهای تصمیم گیرنده و ارزیابی کننده انتخاب همکار در زنجیره تامین از جمله واحد بازاریابی، واحد کمیسیون معاملات و واحد کنترل و تضمین کیفیت، ایمنی ، بهداشت و محیط زیست در جهت اهتمام در جاری ساختن سیستم های مدیریتی (ISO، OHSAS،TQM...) و سرعت و کیفیت بخشیدن در انجام کار با رعایت الزامات ایمنی، زیست محیطی و استانداردهای تعیین شده استفاده نمود.

فناوری شکست هیدرولیکی به منظور افزایش میزان تولید نفت و گاز از لایه های با تراوایی پایین، بسیار موثر است. این فناوری با ایجاد شکاف و افزایش تراوایی در سازندهای هیدروکربوری موجب صرفه اقتصادی استخراج نفت از منابع نامتعارف نظیر شیل‎های نفتی و گازی می‎گردد. اما این عملیات ممکن است اثرات زیست محیطی مخربی به همراه داشته باشد و به خصوص سفره های آب شرب زیرزمینی را آلوده نماید. چراکه شکاف های موردنظر ممکن است در جهت های ناخواسته پیش رفته و اتصالاتی مابین مخازن هیدروکربوری و لایه های آب شرب برقرار نمایند. لذا با ورود مواد شیمیایی مورداستفاده در عملیات شکست هیدرولیکی، ورود آب های شور و فلزات سنگین و مضر سازندهای هیدروکربوری و یا ورود سیالات نفت و گاز به لایه های آب شرب، آلودگی این منابع را به همراه داشته و به تبع آن خطرات بسیار جدی درخصوص سلامت انسانی حادث خواهد شد.
با توجه به گرانی نفت در سال های گذشته، استخراج نفت و گاز از منابع نامتعارف شیلی پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته به طوری که با کاهش قیمت نفت در یکسال اخیر، استخراج از منابع نامتعارف تنها مقداری کاهش یافته است. لذا بسیاری از مخاطرات زیست محیطی همچنان به قوت خود باقی هستند. بنابراین در این مقاله به آسیب‎ها و مخاطرات ناشی از آلودگی این منابع پرداخته شده و راهکارهایی جهت کاهش این آسیب‎ها ارائه می‎گردد.

تعامل میان انرژی و سیاست را به بهترین وجه می توان در سیاست های مداخله گرایانه ایالات متحده آمریکا در عرصه انرژی مشاهده کرد. ایالات متحده سیاست های متنوعی طی دوره های مختلف برای کاهش آسیب های ناشی از وابستگی فزاینده به منابع انرژی اتخاذ کرده و در نتیجه آن، در سال های اخیر وابستگی این کشور به واردات انرژی به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده است؛ افزایش تولید داخلی انرژی به دنبال توسعه صنعت نفت و گاز نامتعارف (شیل) و نیز صرفه جویی در مصرف انرژی از عمده ترین دلایل این کاهش وابستگی بوده است. بررسی های این تحقیق بر اساس رویکرد تحلیلی و توصیفی نشان می دهد، حرکت به سوی استقلال انرژی به واسطه پیشرفت های فنی در صنعت نفت و گاز شیل، چهره اقتصاد سیاسی حوزه انرژی را دگرگون کرده و قدرت مانور آمریکا در بازار انرژی را به نحو چشمگیری افزایش داده است. در این راستا تسهیل سرمایه گذاری در صنعت نفت، توسعه صنایع تکمیلی نفت و گاز، تولید کالاهای با ارزش افزوده بیشتر و اجتناب از خام فروشی از جمله راه های مقاوم سازی صنعت نفت و اقتصاد در مقابل بحران کاهش قیمت های جهانی به شمار می رود.

سازند تاربور(ماستریشتین) یکی از مخازن هیدروکربور در حوضه زاگرس به شمار می آید. بررسی تغییرات رخساره ای و بازسازی محیط رسوبی در ناحیه دشت آبادان (چاه های B،A وC) نشان می دهد که این رخساره ها در یک پلتفرم کربناته از نوع رمپ و در سه کمربند رخساره ای دریای باز (A)، سد (B) و لاگون (C) نهشته شده اند.
بر اساس نتایج حاصل از مطالعات چینه شناسی توالی ها در منطقه مورد مطالعه، بخش تاربور از یک سکانس رسوبی از نوع دسته سوم تشکیل شده است. این سکانس دربرگیرنده ی بخش بالایی سازند گورپی و تاربور(ماستریشتین) است. مرز پایینی و بالایی این سکانس از ناپیوستگی نوع 2 می باشد. فرایندهای دیاژنتیکی مهم در بخش تاربور شامل میکریتی شدن، سیمانی شدن، تراکم فیزیکی و شیمیایی، انحلال و دولومیتی شدن است.

برای مطالعه فرامنیفرهای کرتاسه پسین در این پژوهش، دو ستون چینه شناسی تحت الارضی از سازند تاربور با نام های A و B انتخاب شدند. از نظر سنگ چینه نگاری، در ستون چینه شناسی A سازند تاربور به صورت پیوسته روی مارن و شیل های سازند گورپی قرار دارد. در این ستون چینه شناسی، مرز فوقانی سازند تاربور با آهک های دولومیتی سازند ساچون به صورت ناپیوسته است. سازند تاربور در این ستون چینه شناسی دارای ضخامتی حدود 55/321 متر می باشد. در ستون چینه شناسی B، مرز زیرین سازند تاربور با سازند گورپی و مرز فوقانی آن با سازند ساچون، پیوسته می باشد. سازند تاربور در این ستون چینه شناسی دارای ستبرایی معادل 51/286 متر است. از منظر زیست چینه نگاری، در ستون چینه شناسی A، بیوزون Omphalocyclus- Siderolites assemblage Zone به سن ماستریشین پسین در نظر گرفته شده است. در ستون چینه شناسی B، بیوزون Omphalocyclus-Loftusia assemblage Zone به سن ماستریشین پیشنهاد شد.

داده های لرزه ای از معتبرترین ابزارهای مطالعه ی نیمه کمی برای شناسایی منابع هیدرات گازی و گاز آزاد زیر آن است. با توجه به عدم وجود داده های چاهی در بیش تر زون های حاوی هیدرات گازی در آب های عمیق اقیانوسی، استفاده از روش های وارون سازی و مطالعه ی نشانگرهای تغییرات دامنه در برابر دورافت، برای ارزیابی گاز محبوس در زیر زون هیدرات گازی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا با مشخص شدن محل دقیق زون های غنی از هیدرات گازی و گاز آزاد زیر آن هزینه حفاری جهت تولید از این منابع عظیم انرژی، کاهش می یابد. یکی از روش های وارون سازی، وارون سازی برانبارش معمولی داده های لرزه ای است که در آن، مقاومت صوتی حاصل می گردد. هدف از برانبارش معمولی داده های لرزه ای، افزایش نسبت سیگنال به نوفه است ولی ناهمسانگردی، کشیدگی ایجاد شده در دورافت های بیشتر بر اثر برونراند نرمال، خطای آنالیز سرعت موجب تغییر در دامنه شده و مقطع دورافت صفر واقعی را ایجاد نمی کند. در حالی که نشانگر عرض از مبدا فارغ از این خطاها، داده های مربوط به دور افت صفر را فراهم می نماید. لذا مقاومت صوتی حاصل از مقطع دورافت صفر تغییرات محلی زیر سطحی را بهتر از مقاومت صوتی حاصل از داده های لرزه ای برانبارش شده، بیان می دارد. در این تحقیق مقطع نشانگر عرض از مبدا (با حذف تاثیر دورافت های دور) تهیه و از نتایج حاصل از وارون سازی مقاومت صوتی آن برای تفسیر بهتر گسترش زون گاز آزاد زیر زون هیدرات گازی استفاده گردید. مقاومت صوتی حاصل از مقطع نشانگر عرض از مبدا نسبت به مقطع برانبارش معمولی، گسترش زون گاز آزاد زیر رسوبات حاوی هیدرات گازی و بستر شبیه ساز دوگانه بستر دریا را با قدرت تفکیک بالاتری فراهم نمود.

مطالعات انجام شده در سند جامع راهبردی پژوهش، فناوری و ساخت مواد شیمیایی پرمصرف نشان می دهد از کل مواد شیمیایی مصرفی در شرکت های اصلی و تابعه وزرات نفت ، تنها 7 درصد آن با دانش فنی بومی در سطح کشور در حال تولید است. این در حالی است که حدود 15-16درصد مجموعه فوق با دانش های فنی ناقص در مراحل مختلف به شکل وابسته در چرخه تولید قرار دارد و طبیعتا بقیه موارد کاملا وابسته به واردات است.
در مقاله حاضر با گردآوری آمار و ارقام مواد شیمیایی مصرفی در صنعت نفت به ویژه در صنایع بالادستی، شاخص های مهم در اهمیت تولید آنها بررسی و دسته بندی این ترکیبات به لحاظ کاربردی و ساختاری در 22 گروه تخصصی جمع بندی گردید.
براین اساس در این مطالعه نیازهای فناورانه صنعت نفت کشور در حوزه فناوری های تولید مواد شیمیایی که با توجه به چالش های شناخته شده موجود و آتی در سند جامع راهبردی پژوهش، ساخت و فناوری تولید مواد شیمیایی پرمصرف در صنعت نفت تعیین شده بود، براساس نظرسنجی از مدیران و کارشناسان تخصصی مرتبط در صنعت نفت برمبنای شاخص های تعیین شده و با استفاده از روش TOPSIS اولویت بندی شد و براساس آن اولویت بندی، نیاز به توسعه حوزه های فناوری های اصلی مواد شیمیایی مصرفی در صنایع نفت به ویژه در صنایع بالادستی تعیین گردید.

در این مقاله با توجه به محاسبات عددی و شبیه سازی های انجام شده برروی زانوهایی که درمعرض سایش و یا دچار سایش شده اند، اثر افت فشار بر این پدیده در جریان های دارای ذرات با اندازه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. ذات متغیر فرآیند سایش که یک پدیده درونی است، ارائه قطعی الگوهای پیشنهادی در مدل سازی برای زانوها در شرایط عملیاتی واقعی را دشوار ساخته است. در این تحقیق اثر افت فشار بر جریان دو فازی (گاز- ذارت جامد) در یک زانوی ایستگاه تقلیل فشار به روش عددی، شبیه سازی شده است. این شبیه سازی به روش اویلری – لاگرانژی با عبور سیال گاز طبیعی و تزریق ذرات جامد با اندازه های مختلف در دمای استاندار می باشد و اثر افت فشار بر جریان تحلیل می شود. در این تحقیق نتایج شبیه سازی، نرخ و محل وقوع سایش با توجه به افت فشار های متنوع نشان داده شده است. جهت اعتبارسنجی نتایج شبیه سازی، کار انجام شده با یک نمونه سایش واقعی در صنعت گاز مقایسه گردیده است . نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که با افت فشار و افزایش اندازه ذرات، نرخ سایش افزایش پیدا می کند و محل وقع بیشترین سایش از کنار زانو(دیواره) به محل خم و تغییر مسیر جریان، توسعه می یابد.

یکی از عواملی که اثرات سوء فراوانی بر روی محیط زیست، حیات وحش و پوشش گیاهی تالاب هورالعظیم گذاشته است، پسماندهای ناشی از سیالات حفاری هستند. با وجود پیشرفت های بسیاری که در حوزه نفتی در جهان صورت پذیرفته است، هنوز در بعضی نقاط از ایران پس از اتمام عملیات حفاری، این پسماندها در گودال هایی بنام پیت رها می شوند. در این پژوهش اثرات سوء حفاری چاه های نفت بر روی محیط زیست، همچنین روش های مدیریت پسماند حفاری، به ویژه روش تثبیت کنده ها و تزریق مجدد کنده های حفاری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. آزمایش های مختلفی بر روی نمونه های خاک اطراف دکل های حفاری مجهز به سیستم تثبیت کنده ها صورت گرفت و میزان عناصر سمی موجود در این نمونه ها با فاصله گرفتن از محوطه دکل اندازه گیری و با نمونه شاهد و نیز مقادیر استاندارد فلزات سنگین در پوسته زمین مقایسه گردید. همچنین در بخشی دیگر از آزمایش های صورت گرفته، 5 نوع بذر مختلف در این نمونه های خاک در آزمایشگاه کشت شد. میزان جوانه زدن بذرهای مختلف پس از گذشت یک هفته مورد شمارش قرار گرفت و با بذرهای کشت شده در نمونه شاهد مقایسه شد تا علت از بین رفتن حیات وحش تالاب و تخریب پوشش گیاهی و درنتیجه مسئله مهم و چالش برانگیز هجوم ریزگردها از سوی این منطقه به کشور مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
همچنین در راستای توجه به مسائل اقتصادی و زیست محیطی، روش تزریق مجدد کنده های حفاری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت تا بتوان با گسترش مطالعات و تلاش در اجرایی نمودن این روش، گامی بلند در راستای مدیریت پسماندهای حفاری چاه های نفت و گاز برداشت.