فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 39 (اسفند 1379)

فضا در جغرافیای کشاورزی به جهت ارتباط آن با کشاورزی، از جایگاه خاص و اهمیت ویژه ای برخوردار است و بر همین اساس، تحلیل فضایی بخش عمده مطالعات جغرافیای کشاورزی را تشکیل می دهد.
در این مقاله، ضمن مروری بر اهمیت و نقش تحلیل فضایی در جغرافیای کشاورزی، نگرش جغرافیای کشاورزی به فضا، مفهوم فضای کشاورزی، سوالات اساسی در یک تحلیل فضایی، رویکردهای تحلیل فضایی در جغرافیای کشاورزی، نگرش سیستمی، شیوه های تحلیل فضایی، منطقه بندی و اهمیت آن در جغرافیای کشاورزی مورد بحث قرار گرفته است. در پایان نیز کاربرد تحلیل فضایی در جغرافیای کشاورزی برای برنامه ریزی های کشاورزی، منطقه ای و روستایی مطرح گردیده است.

با فروپاشی شوروی در دسامبر 1991، وضعیت ژئوپلتیکی منطقه دچار تغییرات بنیادین گردید.
تبدیل کشورهای ساحلی دریای خزر از دو به پنج، ظهور کشورهای مستقل محصور در خشکی، نامشخص بودن وضعیت حقوقی دریای خزر و نیاز کشورهای استقلال یافته به بهره برداری از منابع دریا، وجود ذخایر نفت و گاز دریای خزر و مهمتر از همه خلا قدرت ایجاد شده باعث گردید تا تمایل جهت پر کردن خلا قدرت در منطقه بسرعت توسط قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای از طریق تعاملات اقتصادی، امنیتی، نظامی و سیاسی افزایش یابد.
موقعیت ژئوپلتیکی جمهوری اسلامی ایران نیز متاثر از این تغییرات، وضعیت جدیدی بخود گرفت، چنانچه در معادلات جدید قدرت در منطقه، به یکباره ایران وارد یک بازی بزرگ گردید.
این مقاله در صدد بررسی ژئوپلتیکی جدید ایران در این بازی بزرگ قدرت در حوزه ژئوپلتیکی دریای خزر و تحلیل تهدیدات و فرصتهای مطرح شده در این زمینه می باشد.

در راستای توسعه صنعت گردشگری، برنامه ریزی و طراحی تفرجی – فراغتی و تعیین توانهای محیطی – انسانی، فرایندی است که اوقات فراغت افراد را به فضا و مکان (محیط) مرتبط می سازد. در عمل، این امر هنر و علمی است که آمیزه ای از اطلاعات (داده ها و دانسته ها) و تکنیکهای مربوط به معماری سیمای محیط، اصول اکولوژی سیمای محیط و علوم اجتماعی را برای توسعه گزینه هایی به منظور کاربرد اوقات فراغت، فضا، انرژی و پول (سرمایه)، به گونه ای سازگار با نیاز و خواسته های انسان (گردشگران) بکار می گیرد. با تعیین توانهای محیطی – انسانی منطقه، جهت گیری برنامه ریزی های توسعه فیزیکی در راستای توسعه صنعت گردشگری و جذب جهانگردان، خصوصا در سطح ملی و فراملی، با رعایت اصول و استانداردهای جهان شمول اجتناب ناپذیر بوده و اثرات مثبت ناشی از آن می تواند بازتاب وسیعی در زمینه اشتغال، تاسیسات فضایی، مبادله کالاهای محلی و منطقه ای، توسعه ساختار زیر بنایی در سطح منطقه ای و حتی فرا منطقه ای – ملی داشته باشد و سرانجام تفاهم و انتقال فرهنگی میان مردم بومی و گردشگران (داخلی و خارجی) را میسر گرداند؛ تا امر مهم اشاعه سیستم حفاظت – توسعه و اصل هزینه – بهره وری به منظور استفاده بهینه از توانهای محیطی – انسانی از قابلیت اجرایی بطور ملموس برخوردار گردد.

مانسون برگرفته از واژه موسم عربی به معنای فصل است. مانسون ها نسیم های دریایی شدید هستند که بخصوص در آسیای جنوبی و بخشهایی از افریقا دیده می شوند و تقریبا 6 ماه از سال را از جانب شمالشرقی و 6 ماه دیگر را از جنوبغربی می وزند. مولفه غربی باد در مانسون های تابستانی غالب است و آنها گرایش قوی به همگرایی، صعود و ایجاد باران دارند. برعکس، مولفه شرقی باد در مانسونهای زمستانی غالب بوده و اینها گرایش به واگرایی و نشست هوا دارند و سبب خشکسالی می گردند. مانسون های تابستانی و زمستانی هر دو نتیجه ای از اختلافات روند های سالیانه دمای حاکم بر خشکی و دریا هستند.
سرزمین ایران در خاورمیانه قرار دارد و محدود به دریای عمان، خلیج فارس و دریای خزر است. ایران دارای سرزمینی ناهموار است که دور تا دور آنرا کوهستان فرا گرفته و حوضه مرکزی آن مرکب از بیابانها و کوه ها است؛ ایران از سطح دریا ارتفاع داشته و در امتداد سواحل شمالی و جنوبی دارای دشتهای ناپیوسته کوچک می باشد. مطالعه مقادیر داده های بارش شهرهای مختلف ایران در ماه های ژوئن تا سپتامبر (از 11 خرداد تا 8 مهر) طی سالهای 1960 لغایت 1990 نشان می دهند که منطقه جنوبشرقی ایران بواسطه رشته کوه های بشاگرد، کوه جبال بارز و هامون جازموریان، اقلیم مانسونی دارد. حتی اگر مانسون تابستانی هند قوی باشد، تاثیر آن بر بخشهایی از کویر لوت و دشت کویر مشهود است. بنابراین ایران اساسا دارای اقلیم خشک و نیمه خشک بوده، اما در امتداد سواحل خزر دارای اقلیم جنب حاره ای و در جنوبشرقی دارای اقلیم مانسونی است.

این مقاله دارای هدفمندی خاصی است که بر مفاهیم نظری علمی موجود در محتوای جغرافیای کنونی و تامین رفاه انسانی متداول در دانشگاه های معتبر دنیا استوار بوده و در تحقیقی تجربی درباره ایران، همراه با تاکید بر جنبه های روستایی به بررسی مدقانه ای پرداخته است. بدین ترتیب، سابقه مبانی نظری و علمی مربوطه که در برگیرنده محتواهای جغرافیای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جهت تامین توسعه و رفع تباین رفاه انسانی مردم دنیا می باشد، مطرح شده و مورد بحث قرار می گیرد. سپس مبحث ویژگی های ناحیه ای – ملی و جنبه های تجربی این تحقیق مشتمل بر معرفی و ارائه تقسیم بندی استانها، توزیع فضایی جمعیتهای روستایی و شهری بر اساس استانهای گروه بندی شده با ذکر مسائل مربوطه، ارائه می گردد. در بررسی نظام اقتصادی، درباره توزیع فضایی فعالیتهای سه گانه اقتصادی یعنی نوع اول (کشاورزی – روستایی)، نوع دوم (صنعتی و معدنی) و نوع سوم (خدمات و بازرگانی) در رابطه با مبانی نظری توسعه از لحاظ تامین رفاه اقتصادی، ارزشهای کیفیت طبیعی زندگی و درآمد سرانه، تحلیل لازم بعمل می آید. مطالعه نظام اجتماعی در این تحقیق شامل بذل توجهات به خصوصیات جمعیتی مردمان روستایی از نقطه نظرهای گروه بندی سنی – جنسی جمعیت، نرخهای باسوادی بزرگسالان، بهداشت و مسائل مربوطه (مرگ و میر عمومی جمعیت و امید به زندگی از زمان تولد، مرگ و میر نوزادی و خدمات پزشکان و بهداشتیاران) در استانهای کشور می باشد. در بررسی نظام سیاسی هم، موضوع استفاده از رادیو به ازای هر هزار نفر جمعیت روستایی ایران و در سطح استانهای آن مورد بحث قرار می گیرند. مولف امید آن دارد که مقاله ره آوردی مساعد برای توسعه آینده و تامین مناسبتر از توزیع فضایی رفاه انسانی در روستاهای کشور باشد.

این مقاله به ارزشیابی اساسی درباره محتوی و عملکرد عمران روستایی در برنامه های عمرانی و توسعه کشور طی چند دهه اخیر (78-1327) می پردازد. روش کار، استفاده از ماتریس ارزشیابی و ارزش گذاری برنامه ها با تهیه هشت معیار ارزشیابی می باشد. نتایج ارزشیابی های اساسی نشان دهنده نارسایی عمده در محتوی و عملکرد برنامه ها بوده و به همین دلیل نمره متوسط کل ارزشیابی ها، نسبتا ضعیف تا متوسط بدست آمده است. این وضعیت را می توان با نارسایی در نظام تهیه، اجرا، نظارت و ارزشیابی اساسی برنامه های عمرانی و توسعه مرتبط دانست. همچنین روند تحول شاخصهای توسعه روستایی کشور نشان دهنده نوعی دوگانگی در بین آنها می باشد؛ بدین ترتیب که شاخصهای خدماتی و اجتماعی – رفاهی روستاها از رشد بسیار خوبی برخوردار بوده اند. ولی در مقابل، شاخصهای اقتصادی – اجتماعی نواحی روستایی وضع نامطلوبی داشته و دارای رشد بسیار کندی است. این دوگانگی نشان می دهد که محتوای برنامه ها همه جانبه و جامع نبوده و به همه ابعاد توسعه توجه نشده است.

این مقاله با توجه به اینکه مستخرج از طرح تحقیقاتی است، نتایج حاصل از تحقیق را شامل می شود. در این بررسی ضمن بیان علل تخلیه روستا و آثار شوم اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی آن، به روند تحولی روستاها توجه گردیده است. بر اساس بررسی های انجام شده طی 30 سال، 65 روستا به خصوص در نواحی شمالی دشت گرمسار از جمعیت تخلیه و اغلب زمینهای کشاورزی آنها متروک شده اند و حدود 43 روستا نیز به علل شوری زمین، کمی آب، کمی جمعیت و مهاجر فرستی بالا و عدم وجود خدمات اقتصادی، بهداشتی و فرهنگی در سالهای آینده جمعیت خود را از دست خواهند داد که قطعا سرنوشت فضای فیزیکی و اراضی کشاورزی این روستاها نیز همانند 65 روستای متروک شده خواهد بود. بقا و دوام این روستاها به دو عامل اقتصادی و خدماتی وابسته است و برای احیا روستاهای متروک شده نیاز به سرمایه گذاری های قابل توجه همراه با تشویقهای حساب شده می باشد.

هجوم اکولوژیکی و سکونت افراد کم درآمد در بافتهای قدیمی از جمله معضلات این بافتهاست. خستگی مفرط ناشی از کار طاقت فرسا و نداشتن پشتوانه مالی مناسب برای همکاری در امور محله، انگیزه توجه به مسایل محله، بهداشت محیط زیست و عمران آنرا از زمان سلب می کند. هدف این تحقیق شناخت و بررسی پایگاه اقتصادی افراد ساکن بافت قدیم شهر ری در نابسامانی منطقه مورد نظر است. روش پژوهش با استفاده از شیوه های میدانی بویژه پیمایشی مبتنی بر روش های اکتشافی و تحلیلی است.

تبخیر و تعرق پتانسیل یکی از عناصر مهم چرخه هیدرولوژی است که در طرحهای منابع آب و آبیاری، سازه های آبی، کشاورزی و... مدنظر قرار می گیرد. بررسی میزان نوسان دمای هوا و رژیم سالانه آن در مناطق خشک از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا به سبب کمی بارشهای جوی در این نواحی، دما و نوسان آن در ماه ها و فصول مختلف سال بطور مستقیم بر پدیده تبخیر و تعرق و در نتیجه نیاز آبی اثر می گذارد. در این تحقیق از داده های هواشناسی ایستگاه های منطقه مورد مطالعه (قصر قند، پیرسهراب، کجدر سرباز، پیشین، کهیر، طیس، باهوکلات) استفاده شده و سپس جهت تعیین مناسبترین روش تبخیر و تعرق پتانسیل در سطح منطقه، اقدام به تحلیل نمودارهای مقایسه ای بین روش های فوق الذکر گردیده است. بر اساس محاسبات بعمل آمده، نتایج کلی ذیل استنتاج شده است:در منطقه بلوچستان جنوبی و در طول سال، با فرض وجود آب و با توجه به درجه حرارت، امکان فعالیتهای زراعی وجود دارد. بدین ترتیب تبخیر و تعرق پتانسیل برای کل سال از دو روش تورنث وایت و بلانی کریدل محاسبه گردید. روش تورنث وایت نتایج صحیحی برای فصول مختلف ارائه نمی دهد؛ ولی روش بلانی کریدل همبستگی خوبی با روش اندازه گیری مستقیم (طشتک) دارد. همچنین در این مطالعه مشخص می گردد که از غرب و شمال به طرف شرق و جنوب، از میزان تبخیر و تعرق کاسته می شود و بطور کلی منطقه بلوچستان جنوبی در تمام ماه ها دارای تبخیر و تعرق پتانسیل بالاتر از بارش است.

خرم آباد منطقه ای در غرب مرکزی ایران است که از نظر اقلیمی، بر اساس ضریب دمارتن جز مناطق نیمه خشک و بر اساس کلیموگرام آمبروژه، نیمه مرطوب سرد محسوب می شود. میانگین مجموع بارش سالیانه این منطقه حدود 508 میلی متر است که 54 درصد آن در زمستان، 28.5 درصد آن در پاییز و 17.3 درصد آن در بهار دریافت می شود.
در این مقاله، باران موثر کشاورزی خرم آباد بر اساس روش SCS برآورد شده است. البته برای برآورد باران موثر، روش های تجربی متعددی ارائه شده که هر یک مناسب با مناطق خاصی است؛ ولی در روش SCS تنها داده هایی مثل بارش، تبخیر و تعرق بالقوه و عمق آبیاری مورد نیاز بوده و در آن محدودیت مکانی وجود ندارد. جهت استفاده از روش SCS ابتدا تبخیر و تعرق ماهانه گیاه مرجع برای دوره آماری بر اساس روش فائو (پنمن – مانتیت) محاسبه و سپس با استفاده از بارش ماهانه دوره آماری (1995-1970)، باران موثر برای اعماق مختلف (10، 20، 30، 40، 50، 60، 70 و 75 میلیمتری) برآورد شده است.
در میان ماه های مورد بررسی (اکتبر تا مه)، حداکثر باران موثر در ماه مارس دریافت شده که برابر با 11.4 درصد کل باران موثر سالیانه است. به همین ترتیب و به منظور تعیین احتمال دریافت باران موثر در هر ماه، بارانهای موثر برآورد شده، با توزیع های مختلف آماری برازش داده شده و احتمال وقوع و دوره بازگشت مقادیر مختلف باران موثر در هر ماه ارائه گردیده است.

در پژوهشی که پیرامون موضوع جغرافیای انتخابات پارلمانی در ایران صورت گرفت، این نتیجه بدست آمد که تحولی چشمگیر در استانهای حاشیه ای واگرا در حال شکل گیری است. استانهایی که همواره در مطالعات جغرافیای سیاسی ایران از آنها به عنوان سرزمینهای واگرا نام برده می شد، در سالهای اخیر گرایش شدیدی را نسبت به مشارکت در تصمیم گیری های ملی نشان داده اند که بیانگر نقش موثر جمهوریت در تقویت هویت ملی بجای هویت محلی سابق است.
مطالعه جغرافیای انتخابات در استان کردستان (که سابقا منطقه ای واگرا قلمداد می شد) نشان می دهد که طی دوره های اول تا پنجم مجلس، اولا به میزان شرکت کنندگان در انتخابات هر دوره نسبت به دوره قبل افزوده شده است و این افزایش در همه حوزه های انتخابیه استان ملاحظه می شود. ثانیا مردم در هر دوره نسبت به دوره قبل، بیشتر تحت تاثیر نفوذ جریانات سیاسی داخلی کشور بویژه دو جناح روحانیت و روحانیون قرار گرفته اند؛ بنحوی که نمایندگان مستقل در اولین دوره های مجلس شورای اسلامی را بتدریج به نامزدهای معرفی شده این دو جناح در دوره های بعدی جابجا نموده اند.
در این مقاله سیر تحولات سیاسی حول محول انتخابات پارلمانی با نگرشی جغرافیایی در استان کردستان به بحث گذاشته شده و با بررسی دو مورد مذکور و نتایج حاصل از آن، همگرایی این منطقه نسبت به حکومت مرکزی از طریق افزایش مشارکت در تصمیم گیری های پارلمانی عنوان شده است.

بیوسفر زمین در شکل گیری قابلیت زیستی خود در حد نسبتا زیادی به خاک که عمدتا حاصل تاثیرات متقابل عناصر اتمسفری و عوامل اقلیمی از یک طرف و پوسته جامد زمین یا سنگ مادر از طرف دیگر می باشد، مدیون است. این ماده یا بستر، پدیده مهمی از طبیعت و ابزار بسیار ضروری برای انسان در تامین نیازهای زیستی است. در تشکیل این لایه مهم دارای حیات علاوه بر عوامل دیگر، مهمترین نقش بر عهده آب هوا و سنگ مادر است. این دو عامل با آمیخته شدن با عنصر زمان در درجه اول و یاری گرفتن از عوامل دیگری چون ارگانیسم های خاک و توپوگرافی زمین، خاک به مفهوم واقعی را بوجود آورده و این ابزار مهم حیات را در اختیار انسان قرار می دهد.
در این مقاله سعی شده است تا ویژگی های این عنصر مهم حیات و ساختار سیستمی آن شرح داده شود. در این راستا آشنایی با بافت فیزیکی و ساختار شیمیایی خاک می تواند از تخریب آن که معضل مهم زیست محیطی زمان ما است، جلوگیری کند. آشنایی با جریانهای جاری بر عنصر خاک می تواند به حفظ آن کمک کند. برای تحقق این امر کلیه عوامل موثر در تشکیل خاک مورد بررسی قرار گرفته و ارتباط سیستمی هر کدام از آنها در کلیت خاک بررسی شده است. همچنین عوامل موثر در تنوع خاک مطرح و نقش آنها بر شکل گیری انواع خاک که خود پدیده بسیار مهم و قابل توجهی است، ذکر شده اند.