فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 40 (مهر 1380)

این پژوهش مبتنی بر آنست که مسئله ضمانت تهیه غذا در ایران که همراه با هدفمندی های توسعه و رفاه است، در مقطعی از زمان یعنی دو دهه گذشته، مورد بررسی و تحلیلهای جغرافیایی قرار گیرد. با با توجه به مفاهیم نظری و علمی ارائه شده توسط دانشگاه های معتبر جهان جهت تامین ضمانت کافی و موفق در زمینه تهیه و تولید غذا، در کشورمان می توان به عناوینی چون انقلاب سبز، ترویج کشاورزی و روستایی، نوآوری، تکنولوژی زیستی و نیز مدلهای توسعه و توسعه پایدار که برخی از کشورهای آسیایی هم ارائه شده اند، بذل توجه نمود. در هر حال، با آینده نگری، مسئله ضمانت تهیه غذا اهمیت بیشتری خواهد یافت. درصد شاغلان در فعالیتهای کشاورزی معادل یا 6/27 می باشد که وضعیتی حد متوسط و خوب از کشورمان را در آسیا نشان می دهد. مسائل مورد مطالعه در این تحقیق مشتمل بر تولید و بازرگانی در محصولات اصلی غذایی گیاهی و تولید و بازرگانی محصولات غذایی دامی می باشند. سنجش و تحلیل مورد نظر درباره اقلام مذکور از لحاظ جنبه های مربوط به میزان تولید و ملاحظات واردات و صادرات مرتبط در مقطع زمانی مورد مطالعه و به ازای هر یک هزار نفر از جمعیت کشور در سال خاص انجام یافته است. کشور ما در آغاز بهره گیری از کاربرد انقلاب سبز در کشاورزی (زراعی و دامی) قرار دارد و نیاز به افزایش تولید کافی و تخصصی مواد غذایی دارد. بهره مندی ها از سرمایه گذاری های مالی مملکتی در سطوح ناحیه ای و ملی در ابقاء و توسعه مراکز مهم کشاورزی و روستایی که تولید کننده غذا هستند، حیاتی محسوب خواهند شد و خودکفایی غذایی ما در آینده بطور قاطعانه تری تضمین خواهند نمود.

برای مبارزه با پدیده خشکسالی و مشکل کم آبی، افزایش بارش از طریق بارورسازی ابرها بعنوان یکی از راه های نوین تامین استحصال منابع آب مطرح گردیده و از طریق شناسایی قابلیتهای سیستم های باران زا در تولید بارش و تحلیل سینوپتیکی آنها به این مقصود می توان نائل شد. پژوهش حاضر که در منطقه کرمان صورت گرفته است با استفاده از اطلاعات جو بالای منطقه و توجه به شرایط سینوپتیکی و دینامیکی جو و مطالعه ویژگی های ترمودینامیکی هوایی که منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد، سه الگوی سینوپتیکی: کم فشارهای سودانی، سیستم های ترکیبی سودانی – مدیترانه ای و کم فشارهای مدیترانه ای استخراج گردیده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که برای اجرای پروژه های باروری ابرها و جبران کم آبی منطقه، لازم است تا از الگوهای مذکور استفاده شود.

استقرار صنعت در روستا و در قالب ایجاد نواحی صنعتی با هدف دستیابی به توسعه پایدار روستایی، در دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان توسعه روستایی کشور بوده است. به منظور ارزیابی اثرات و پیامدهای ایجاد نواحی صنعتی در مناطق روستایی، با مطالعه موردی استان مرکزی در سطح 5 ناحیه صنعتی و 85 نفر از شاغلین واحدهای تولیدی، نتایج تحقیق نشان می دهد که ایجاد فرصتهای شغلی برای روستائیان موفقیت آمیز نبوده است؛ چرا که اکثریت شاغلین نواحی صنعتی روستایی را ساکنان مناطق شهری تشکیل می دهند. استفاده اندک از منابع محلی، عدم صدور کالاهای تولیدی و فقدان نظام آموزشی از دیگر یافته های تحقیق است. بررسی شاخص های توسعه نزد شاغلین نواحی صنعتی و ساکن در مناطق روستایی در دو دوره قبل و بعد از اشتغال، بیانگر وجود تفاوت معنادار در الگوی مصرف مواد غذایی و استفاده ازکالاهای مصرفی بادوام است. همچنین مالکیت خصوصی مسکن، بیمه و تامین اجتماعی، مشارکتهای روستایی و ضریب امنیت شغلی در دو دوره قبل و بعد از اشتغال در سطح آلفا 05/0 از تفاوت معناداری برخوردار بوده اند.

امروزه شهرهای کشور ما از جمله کرمانشاه بدلی رشد صنایع، تغییر چشمگیری کرده اند؛ اما همزمان با این رشد صنعتی، صنایع در مکانهای مناسب جانمایی نشده اند. برخی از صنایع، تمامی نواحی پیرامون خود را بلعیده اند، چنانکه هیچ فضای بازی باقی نمانده است و در عوض مقدار قابل توجهی آلاینده زیست محیطی مثل سرو صدا، گرد و غبار، بخارات ناسالم و آبهای آلوده بر جای گذاشته اند. حاکمیت چنین شرایطی در توسعه و تکوین شهرها حاکی از وضعیت ناخوشایندی است که گریبانگیر کالبد شهر شده است؛ زیرا مقررات و آیین نامه های منطقه بندی و نیز معیارهای کاربری زمین هرگز جدی گرفته نشده است. معابر بسیار شلوغ شده اند و کالبد فیزیکی شهر دچار ناهماهنگی شده است. این بی نظمی ها و رشد خارج از کنترل صنایع، اثار اجتماعی قابل ملاحظه ای را بر مجموعه پیکره شهر بجای نهاده است. از اینرو دستیابی به رشد صنعتی هماهنگ و منسجم و رسیدن به یک کالبد فیزیکی – فضایی و نیز عملکرد پویا از شهر که همه کاربری ها بصورت هماهنگ و کارآرا در آن وجود داشته باشند، نیاز به برنامه ریزی دقیق و جامع برای همه ابعاد شهر بویژه بعد صنعتی آن دارد.

حوضه های آبخیز در ایران از نظر زمین شناسی، ناهمواری، اقلیم و سایر عوامل مؤثر در امر فرسایش بسیار متفاوت هستند؛ بطوریکه ارزیابی فرسایش و اولویت بندی اراضی در روش استفاده از واحدهای هیدرولوژیکی را با مشکل مواجه می سازند. تحقیق حاضر، شناخت ویژگی واحدهای ژئومرفولوژی را جهت ارزیابی میزان فرسایش و رسوب ضروری می داند؛ بطوریکه بتوان از آن بعنوان مدل و پلان کار استفاده نمود. دراین روش، ابتدا با استفاده از ملاکهای جنس سنگ و عوامل توپوگرافی یعنی ارتفاع، شیب و جهت دامنه ها می توان واحدهای ژئومرفولوژی یک منطقه را تعیین نمود. سپس برای تخمین مقدار فرسایش در این واحدها و طبقه بندی اراضی بر اساس معیارهای کمی، با یک دید همه جانبه از کلیه عوامل مؤثر، از روش پسیاک استفاده نمود. ارزیابی فرسایش با روش مذکور در واحدهای ژئوفرمولوژی ثابت می کند که فرضیات تحقیق درباره سرعت، دقت عمل بیشتر، تشخیص مهمترین عوامل فرسایش و بحرانی ترین نواحی از نظر تولید رسوب، تعیین روابط و نحوه توزیع مکانی فرسایش و بحرانی ترین نواحی از نظر تولید رسوب، تعیین روابط و نحوه توزیع مکانی فرسایش خاک در سطح منطقه صحیح می باشد.

منطقه مورد تحقیق در تقسیمات واحدهای زمین شناسی ایران، در زون زاگرس (زاگرس رورانده یا مرتفع) واقع شده است که با توجه به خصوصیات تکتونیکی و زمین شناسی و اقلیم گذشته حاکم بر آن، اشکال کارستی تکامل یافته و بسیار شاخصی در آنها شکل گرفته است. تکامل اشکال کاردست در منطقه، همانند عوارضی نظیر غارهای متعدد، حفره ها و چاه هاب، سراب های زیادی با حجم آبدهی بالا را بوجود آورده است. عوارض کارست سهم مهمی در جذب نزولات جوی و نفوذ آب دارند. شناسائی این اشکال و عوارض بطور یقین در شناسائی پتانسیل منابع آب زیرزمینی و بیلان آب در منطقه بسیار حائز اهمیت است. لذا در این تحقیق، مطالعه موردی در ناهمواری های بیستون نشان می دهد که در مکانهائی که تحول کارست پیشرفته است، پتانسیل قوی در جذب آب و ذخیره آن ایجاد شده که وجود سرابهای متعدد در حاشیه و همچنین ارائه روش های مناسب در بهره برداری از مخازن کارستی با توجه به شرایط زمین شناسی و اقلیمی حاکم بر این مناطق، می تواند در رشد و شکوفائی منطقه در احداث پروژه های مختلفی که نیازمند منابع آب بیشتر هستند، مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این، شناسائی روند تکوین و یا تخریب این اشکال می تواند کاهش یا افزایش پتانسیل آبهای زیرزمینی منطقه را نیز در دراز مدت پیش بینی نماید.

آب نیز چون خاک اهمیت خود را گذشته از معروفیت آن به «مایه حیات» با افزایش جمعیت انسانی بیشتر ظاهر می سازد. اشغال 3/2 سطح زمین توسط آبها و کشیده شدن موجودات زنده از دنیای آبها به دنیای خشکی ها که خود نشان از نقش بنیادی در ساختار حیات دارد، اهمیت آنرا بیشتر آشکار می سازد و به این دلیل انسانها خیلی زودتر از خاک به اهمیت آب پی برده و به شناسایی آن همت گماشته و در این راستا و در صد سال گذشته، است که شاخه علمی هیدرولوژی که یکی از ارکان مطالعات زیست محیطی را تشکیل می دهد، شکل گرفته و گسترش یافته است. ساختار فیزیکی ویژه آب که در شرایط نسبتا عادی و با اندک تغییر درجه حرارت به هر سه حالت گاز، مایع و جامد در می آید و نیز برخلاف تمامی عناصر طبیعت از درجه حرارت خاصی بجای کاهش حجم و افزایش وزن مخصوص، با افزایش حجم و کاهش وزن مخصوص مواجه می شود، آن را باز بصورت یک ترکیب استثنایی طبیعت که اساس تشکیل خاک بدان وابسته است، درآورده است. آب این ویژگی های ساختاری خود را اعم از فیزیکی و شیمیایی در شرایط خاص جغرافیایی و تحت تاثیر عوامل آن بطور متفاوت ظاهر می سازد که آشنایی با آن فوق العاده حائز اهمیت است. در این مقاله سعی شده تا ویژگی های مورد اشاره در فوق چه در قالب عناصر اتمسفری و چه در قالب اقلیمی در ارتباط با نظرگاه جغرافیایی تحلیل و تبیین گردد.