فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 42 (بهار 1381)

یکی از مهمترین مواریث اقلیمی دوران چهارم در ارتفاعات ایران، ژئومرفولوژی یخچالی و آثار یخچال های آن دوران به شمار می رود. در این میان یخچال های علم کوه به عنوان مهمترین یخچال های منطقه با بیش از 14 زبانه کوچک و بزرگ که آثار فعالیت و حیات در آنها به خوبی دیده می شود، تنها باز مانده آن یخچال ها است. مطالعات پراکنده ای در یک قرن اخیر از سوی محققین ایرانی و خارجی بر روی این یخچال ها صورت گرفته ولی با این وجود تا امروز گزارش جامعی که خصوصیات ژئومرفولوژیک و مرفودینامیک یخچال های مذکور را بیان و تفسیر نماید، تدوین نشده است. به ویژه آنکه حدود گسترش این یخچال ها در منابع مختلف یکسان نیست و نظریه قاطعی در مورد حدود فعلی و حدود گسترش آنها در آخرین دوره یخچالی، وجود نداشته و اختلاف نظرها بسیار است. در راستای این هدف، در مقاله حاضر سعی بر آن است که ضمن تفسیر و تحلیل اشکال مرفولوژی یخچالی در ارتفاعات علم کوه، حدود گسترش زبانه های یخچالی را در حال حاضر و در آخرین دوره یخجالی تعیین نماید. روش تحقیق مبتنی بر انجام کارهای میدانی و مشاهدات مستقیم روی زمین بوده است. نتایج نشان می دهند که یخچال های علم کوه تحت تاثیر افزایش دمای دوران حاضر، در حال تحلیل و ذوب تدریجی است و هسته های یخی موجود، باقی مانده دوره های یخچالی گذشته است. تغذیه ناچیز یخچال ها از طریق ریزش بهمن ها در انتهای سیرکهای یخچالی، برای تغذیه آنها کافی نیست، لیکن هنوز آثار و شواهد حیات، در حرکت زبانه ها کاملا مشهود است.

مهمترین پیش نیاز برخورداری از یک سیاست خارجی موفق، آگاهی و شناخت عمیق از صحنه است. ژئوپلیتیک با بررسی عوامل تشکیل دهنده قدرت ملی کشورها، علائق گوناگون بازیگران، ریشه یابی بحران های منطقه ای و تحلیل جایگاه منطقه در ژئواستراتژی قدرت ها، درک لازم برای تدوین سیاست خارجی آگاهانه و سنجیده را فراهم می نماید.
منطقه قفقاز با بافت قومی و مذهبی متنوع، سابقه حضور قدرت های مختلف، دارا بودن ارزش راهبردی و جاذبه های فراوان اقتصادی، از هنگام فروپاشی شوروی و اعلام استقلال کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، به صحنه کشمکش بین بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل شده که هز یک به تنهایی یا با تشکیل مجموعه ای از کشورها، منافع خود را جستجو می نمایند.
مقاله حاضر در پی آن است که نشان دهد، تحلیل و شناخت عمیق عوامل مثبت و منفی ژئوپلیتیکی، گامی ضروری و مفید در جهت تدوین مجموعه ای از روابط موفق سیاسی، اقتصادی و فرهنگی فیمابین ایران و کشورهای منطقه قفقاز می باشد.

در حالی که جهانی شدن و ابعاد مختلف آن، سیستم "وستفالیا" و حاکمیت های سنتی ناشی از آن را به مبارزه فرا خوانده است؛ دولت - ملت ها تاکنون در برابر این پدیدار در حال گسترش، پناهگاه مستحکمی نیافته اند. در واقع شتاب و جهش جهانی شدن جدید، بزرگترین چالش را برای تداوم بقای این بازیگران قدیمی فراهم ساخته است. این در حالی است که منطقه گرایی جدید نیز به موازات این پدیدار، در حال شکل گرفتن است. گروهی بر این باورند که منطقه گرایی را آلترناتیو یا حتی آنتی تزی در برابر جهانی شدن می دانند. این پژوهش ضمن بررسی اجمالی این دو مفهوم، در صدد بر آمده است تا ارتباط این دو فرآیند را مشخص نموده و به ویژه منطقه گرایی را در تعدیل اثرات جهانی شدن بر سیستم "وستفالی" روشن نماید.

نقش ویژه جغرافیای سیاسی، سازماندهی فضا در سطح ملی، ناحیه ای و محلی است. در مورد ایران، چگونگی سازماندهی سیاسی فضای دورن کشوری، در مرحله نخست از ویژگی های جغرافیایی آن تاثیر می پذیرد و در مرحله بعد، تابع نوع نظام سیاسی حاکم بر این کشور است.
بررسی فضای جغرافیایی کشور ایران، ویژگی هایی مانند تکثر، تنوع و تعدد کارکردهای محیطی و عملکردهای گروه های انسانی را نمایان می سازد. این مسئله منجر به شکل گیری حوزه فرهنگ های متعددی در دوران این فضا شده که یکپارچگی سرزمینی و وحدت ملی را با مشکل روبرو می سازد. برای رفع این مشکل به نظر می رسد که "نظام سیاسی ناحیه ای" که هم اکنون در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد، ضمن هدف قرار دادن وحدت ملی، موجبات مشارکت تمامی آحاد را در یک روند تعاملی برای توسعه سیاسی فراهم می سازد.
در "نظام سیاسی ناحیه ای" ضمن حفظ اقتدار دولت مرکزی، با اعطای پاره ای اختیارات محلی، مشخص و نسبی به واحدهای دورن کشوری (استانها)، گروه های قومی مختلف می توانند در برخی امور مربوط به محل خویش، فارغ از دخالت مستقیم دولت مرکزی تصمیم گیر و مجری باشند. هرچند در امور حساس و ملی تابع نظرات و تصمیمات دولت مرکزی باقی می مانند.

در این مقاله مولف بر آنست که تاثیر "یارانه ها و نظام توزیع آن" بر مهاجرتهای روستایی و روند شهرنشینی در ایران را مورد بررسی قرار دهد. موضوعی که پیش از این ادبیات جغرافیایی کشور کمتر از این منظر به آن پرداخته است. به این منظور ابتدا "ساختار و بافت یارانه ها" در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب اسلامی مقایسه شده است. سپس نحوه "توزیع بخشی و جغرافیایی" یارانه ها توسط دولت ارزیابی شده است و نهایتا پیامدهای فضایی و جغرافیایی ناشی از نظام فعلی توزیع یارانه ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته های تحقیق این اجازه را به ما می دهد که از "نظام توزیع یارانه ها" به عنوان یکی از مصادیق اعتبار و کاربرد پذیری نظریه «دولت و شهرنشینی» (رهنمایی، 1373،صص17-12) در تبیین مسائل شهرنشینی در ایران یاد کنیم.

در طرح آمایش سرزمین (طرح ستیران و طرح جمهوری اسلامی) برای حل مشکلات آمایشی و توسعه فضایی کشور، سیاست توزیع مجدد جمعیت نیز مورد تاکید بوده است. در همین راستا و به منظور حل مشکلات آمایشی استان های تهران، مازندران (و گلستان) که به دلیل اشباع فضایی، دچار مشکلات زیست محیطی و اقتصادی - اجتماعی شده اند، به استان سمنان که در مجاورت آنها قرار داشته و همچنین تراکم جمعیت و فعالیت های اقتصادی آن پایین است، توجه خاصی گردیده است. به طور مشخص در طرح آمایش سرزمین کشور و استان سمنان سیاست جذب جمعیت مازاد و سرریز استان های فوق در استان سمنان از طریق بر عهده گرفتن بخشی از فعالیت های صنعتی و خدماتی این استانها مورد تاکید قرار گرفته است. با توجه به سپری شدن افق زمانی اجرای طرح آمایش، در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی - مقایسه ای، عملکرد طرح آمایش استان سمنان و به نوعی کشور در دستیابی به اهداف کمی و کیفی ارائه شده، مورد نقد و تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان دهنده عملکرد ضعیف طرح است. عوامل مختلفی نیز در این عدم موفقیت موثر بوده اند که برخی ابعاد ملی و برخی ابعاد منطقه ای دارند. در مجموع به دلیل برخی نارسایی ها در طرح آمایش و به ویژه عدم اجرای موثر طرح، مشکلات آمایشی کشور در سطح ملی و منطقه ای از سال 1355 تاکنون نه تنها برطرف نشده، بلکه در مواردی تشدید نیز گردیده است.

ژئومرفولوژی کارست به مطالعه سیمای خاص مرفولوژیکی و هیدرولوژیکی در سنگ های قابل انحلال (بیشتر کربنات) می پردازد. اشکال کارستی، محصول عملکرد متقابل پدیده ها و عناصر اقلیمی و شرایط زمین شناسی در پهنه های آهکی است. کارست سیستم پیچیده ای است، چرا که توسعه آن به وسیله شبکه ای مرکب از حلقه های پس خوراند صورت می گیرد. موتوری که به فرایندهای طبیعی کارست نیرو می دهد، چرخه آب شناسی و برودت است. در این مقاله سعی شده تا با بررسی عوامل موثر در پیدایش اشکال کارست و سیستم های شکل زایی حاکم بر منطقه، به تحلیل پدیده های حاصل از فرسایش کارستی و جایگاه آن در چرخه کارست مبادرت گردد. بدین ترتیب، حوضه آبریز اخلمد از نقطه نظر تحولات ژئومرفولوژیک و مورفودینامیکهای طبیعی مورد ارزیابی قرار می گیرد و فرایندهای غالب در آن تعیین می گردد. سرانجام به رابطه مناظر مرفولوژیکی - هیدرولوژیکی فرسایش کارستی با مدیریت محیط می پردازد و هوشیاری و دقت بسیار زیاد برنامه ریزان، تصمیم گیران و مدیران محیط را که به نحوی از انحاء با توسعه و عمران حوضه های کارستی سر و کار دارند، یادآوری و گوشزد می نماید.

آب و هوا یکی از عوامل اصلی محیطی است که تمامی مظاهر حیات را تحت تاثیر خود قرار می دهد. کاشت واقع بینانه محصول به درک صحیح از شرایط آب و هوایی بستگی دارد. آگاهی از ویژگی های رطوبتی در طور سال زراعی به خصوص در سطح مناطق دیم خیز که زراعت تنها به آن وابسته است، از اهمیت خاصی برخوردار است. آگاهی از میزان بارش سالانه، فصلی، ماهانه، تاریخ آغاز و خاتمه بارش، طور دوره بارش، میزان بارش در سطوح اطمینان مختلف، موازنه آبی، دوره های تر و خشک کوتاه مدت، تعداد روزهای بارانی و بالاخره خشکسالی ها برای برنامه ریزی عملیات مختلف کشاورزی نظیر آماده سازی زمین، کاشت، کود دهی، درو، خرمن کوبی و خشک کردن محصول و غیره بسیار سودمند است و این امر به کاهش خطر برای محصولات زراعی و استفاده بهینه از منابع محدود کمک می کند. در این تحقیق ویژگی های بارش و موازنه آبی از نظر هواشناسی و اقلیم شناسی کشاورزی مورد تحلیل قرار گرفته تا قابلیت ها و محدودیت های رطوبتی در طور سال زراعی برای کشت گندم دیم مشخص شود. منطقه مورد مطالعه در غرب ایران، در شرق استان کرمانشاه قرار داشته و شامل دشت های صحنه، بیستون، هرسین و کرمانشاه است. تحلیل موازنه آبی گندم دیم در طی هر یک از مراحل رویشی نشان می دهد که مرحله جوانه زدن در 75%، سبز شدن در 50%، سه برگی شدن در 75% و پنجه زدن در 87.5% از سال ها با تنش آبی مواجه بوده است. بنابراین چنین می توان نتیجه گرفت که علیرغم تامین شدن حداقل بارش مورد نیاز سالانه گندم دیم در سطح منطقه، به علت عدم توزیع مناسب آن در طول سال زراعی نیاز آبی گندم دیم به طور کامل تامین نمی شود.