فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 48 (تابستان 1383)

در زون ارتفاعات هزار مسجد- کپه داغ، توده های کارستی نسبتا متعددی وجود دارد که هر گونه تحقیقات کارست ژئومرفولوژیکی بر روی آنها می تواند به لحاظ شناخت زمین شکل های کارست، آبخان های آهکی، ارتباط فرم های کارستی با سیستم هیدرولیک کارست و کاربری و مدیریت سرزمین در این قلمرو ها حائز اهمیت باشد. توده کارستی کارده از نوع کارست های مناطق نیمه خشک و کوهستانی بوده و در پایین دست حوضه، پنج حلقه چاه آهکی در آبخان کارست حفر گردیده که به منظور آب آشامیدنی شهر مشهد از آنها استفاده می شود. همچنین آب‎های سطحی حوضه، پشت سد کارده تجمع یافته و برای شرب در غرب مشهد مورد بهره برداری قرار می گیرد. حدود هشتاد درصد آب ساکنان حوزه از چشمه ها و بیست درصد از رودخانه ها میباشد. از این نظر شناسایی زمین شکل‎های کارستی و حساسیت پذیری سیستم هیدرولوژیکی آنها و سرانجام برنامه ریزی در زمینه کاربری صحیح زمین و مدیریت منابع آب در این گونه قلمرو های کارستی ضرورت دارد. عمده ترین سازنده های کربناته و کربناته- دو لومیت? حوضه را سازنده های ژوراسیک مرزداران (1) و مرزداران (2) پوشانیده که دارای آهک های ضخیم لایه و به صورت توده‎ای است. توسعه یافتگی تخلخل ثانویه(به صورت شبکه ای از درز و شکستگی ها) و ایجاد فرآیند های کارستی فیکاسیون در سنگهای کربناته و دولومیته منطقه از جمله مهم ترین عوامل مؤثر در کارستی شدن سنگ ها بوده و به همین دلیل در زیر حوضه های آل بلغور و حرکت و کریم آباد می‎توان اشکال میکرو کارن ها، شبه دولین و سنگ چال های کارستی، غارها و شکاف های کارستی را ملاحظه نمود. در مقاله حاضر به بررسی ویژگی های ژئومرفیک کارستی و اهمیت آنها از نظر حساسیت سیستم هیدرولوژیکی به آلاینده ها در حوضه آبریز کارده پرداخته شده است. هدف اصلی این تحقیق شناسایی و طبقه‎بندی زمین شکل های کارست در منطقه و نقش مناظر کارستی در زهکشی آب ها و هرز آب ها به درون سیستم هیدرولوژیکی بوده است.

خصوصیات جغرافیایی کشور پهناور ایران، ویژگی های اقلیمی متفاوتی را بوجود آورده است. این ویژگی ها ماحصل فعالیت‎های طبیعی و غیر طبیعی(انسانی) عوامل مختلف در کشور است که خود در رابطه متقابل با سایر پدیده های اقلیمی قرار دارد. یکی از این پدیده های اقلیمی، شاخص نوسانات اطلس شمالی است که از تفاضل داده های نرمال شده ماهانه فشار مرکزی پرفشار "آزور" از کم فشار "ایسلند" بدست می آید. مقاله حاضر شامل توضیحاتی درباره رفتار مراکز فعال فشاری در اقیانوس اطلس شمالی بر اساس سری های زمانی فشار مرکزی کم فشار ایسلند (IL) و پر فشار آزور (AH) و تاثیر آنها بر روی ناهنجاری های اقلیمی در ایران است. با استفاده از ناهنجاری های نرمال شده، شیب فشار بین مراکز فشار زیاد آزور و کم فشار ایسلند (شیب AH-IL) به عنوان شاخص نوسانات اطلس شمالی (INAO) مشخص شد که NAO شدید (شیب AH-IL بالاتر از نرمال)، در زمستان با افزایش بارش و کاهش دما در اغلب مناطق کشور همراه است. بررسی ها در مورد NAO ضعیف، عکس الگوهای بالا را نشان می دهد.

این مقاله به بررسی تحولات فضایی شهربابل می پردازد. فرض بر این است که مهم‎ترین عامل تاثیرگذار بر تحول فضایی شهر، برنامه های عمرانی دولت است. در این پژوهش با استفاده از آمارهای قدمت بناهای مسکونی، چگونگی رشد و توسعه فیزیکی شهر روی نقشه ها نشان داده شده است.نتایج بررسی فرایند رشد و توسعه شهر بابل از سال‎های 1300 تاکنون نشان می دهد که بافت فیزیکی و صورت‎بندی اجتماعی آن از حالت به هم پیوسته و سیستماتیک خارج شده و جدایی گزینی اقتصادی و اجتماعی طبقات شهری در آن مشهود است. تحولات سیاسی،تغییر دیدگاه های اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات، وقوع انقلاب اسلامی مهم‎ترین عوامل تحولات فضایی شهر بابل بشمار می‎آیند.

الگوی توسعه شتابان شهرنشینی در ایران با آسیب های اجتماعی زیادی همراه شده است. هم اکنون شهرها به ویژه کلان شهرها و در راس آنها تهران به مهم‎ترین کانونهای بروز جرم و جنایت و ناهنجاری تبدیل شده اند. این مقاله از دیدگاه جغرافیای اجتماعی شهرها، بر شناخت مؤلفه های جغرافیایی شهر در آسیب شناسی اجتماعی آنها تاکید می کند؛ یعنی آسیب شناسی اجتماعی شهرها را از منظر آسیب شناسی سازمان یابی فضای شهری مورد توجه قرار می دهد. در حال حاضر بارگذاری بحرانی جمعیت و فعالیت در شهرهایی با تنگناهای محیطی و مدیریتی, با ناموزونی های شدیدی در سازمان فضایی شهر همراه شده و رابطه معقول و موزون میان عناصر تشکیل دهنده فضا را برهم زده است. ساماندهی این فضا و هدایت آن به سوی یک نظم فضایی منطبق با الزامات جغرافیایی شهر, می تواند به عنوان یک راهکار پایه ای اثرات تعیین کننده ای بر کاهش رفتار ناهنجار و تعدیل آسیب های اجتماعی در شهرها برجای گذارد.

عمران و توسعه روستائی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغه های اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است. در بسیاری از کشورها، توسعه روستائی به مثابه راهبردی با اهمیت برای تامین نیازهای اساسی و توزیع بهینه منافع ناشی از توسعه ملی تلقی شده و بدین منظور نیز با شیوه های متعدد، الگوهای متنوعی برای توسعه روستائی تجربه شده که عمدتا دستاوردهای مطلوبی نداشته و هنوز نیز سهم جوامع روستائی جهان سوم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است و اکثر فقرای این کشورها یا در روستاها بسر می‎برند و یا شهرنشینانی عمدتا حاشیه‎نشین با منشاء روستائی بوده‎اند. بانک جهانی که در این زمینه، الگوهای غالبا ورشکسته‎ای را تجربه کرده، در جمع‎بندی از ناکامی های حاصله، سرانجام به این باور دست یافته که توسعه روستائی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستائیان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که به ویژه با افزایش تولید و ارتقاء بهره‎وری در محیط روستائی میسر می‎گردد. توسعه روستائی با نوین‎سازی جامعه روستائی می‎باید این جامعه را از انزوای سنتی بدرآورد و با اقتصاد ملی عجین سازد. به همین جهت توسعه روستائی تلاشی فراگیر است و به محدوده یک بخش خلاصه نمی‎شود و کلیه بخش‎ها و زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و... توسعه را در بر می‎گیرد (مشاورین دی. اچ. وی، 1979، ص 62). در ایران گرچه از ابتدای قرن شمسی اخیر تلاش‎های پراکنده‎ای برای توسعه روستائی آغاز گردیده و در تدوین برنامه های عمرانی اولیه کشور نیز تا حدودی مورد توجه قرار گرفته، ولی عمدتا در سال‎های دهه چهل بود که دگرگونی های قابل ملاحظه‎ای پدید آمد و جامعه روستائی دستخوش تغییر و تحول گردید. تغییر و تحول در جامعه روستائی ایران با انقلاب اسلامی ابعاد گسترده و عمیقی یافت؛ هرچند به تناسب دگرگونی ها بر مسائل و چالش‎های توسعه روستائی نیز افزوده شد، به طوری که امروزه ضمن آن که بسیاری از مسائل دیرینه کماکان بجای مانده، چالش‎های نوینی نیز سر برآورده‎اند. در این نوشتار، تلاش بر آن است که به اجمال، ضمن مروری بر وضعیت کنونی جامعه روستائی، روند تحولات گذشته و چشم‎انداز آتی عمران و توسعه روستائی بررسی شده و چالش‎های اساسی آن مشخص و تدقیق گردد.

دشت ورامین دارای مساحتی بیش از 130 هزار هکتار بوده که حدود 60هزار هکتار از آن جزء اراضی کشاورزی محسوب می شود. به دلیل کم بودن منابع آب سطحی، حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در کل سطح دشت رواج چشمگیری داشته و لذا مطالعه آب زیر زمینی که به عنوان اصلی ترین منبع آب آبیاری در کل دشت محسوب می‎شود، ضروری بنظر می رسد. در این تحقیق برای بررسی آب زیر زمینی جهت استفاده در آبیاری، ابتدا داده های کمیت و کیفیت چاه های بهره برداری و پیزومتر تهیه شد و سپس سطح آب زیر زمینی و جهت جریان مورد مطالعه قرار گرفت و با محاسبه عمق سفره بحرانی، نقشه آن ترسیم گردید. همچنین تاثیر سطح سفره در اراضی کشاورزی بررسی شد. و با استفاده از دیاگرام ویلکوکس نقشه قابلیت آبیاری در کل دشت ترسیم گردید که مساحت کلاسه های مختلف آبیاری از آن استخراج شد. نتایج نشان داد که استفاده از آب زیرزمینی برای آبیاری در منطقه شمالشرقی دشت باید با دقت بیشتری صورت گیرد؛ چون این قسمت از دشت، سطح سفره پایین‎تری نسبت به مناطق دیگر دارد و اگر روند افت سطح آب در این قسمت ادامه یابد، شاهد شوری زایی آب زیر زمینی و به تبع آن تخریب خاک و کاهش عملکرد و در نهایت شروع بیابان زایی در این قسمت خواهیم بود. از طرف دیگر، در منطقه جنوبغربی دشت، مساحتی حدود 9354 هکتار دارای سطح آب زیرزمینی کمتر از سه متر می‎باشد که عملا انجام عملیات کشاورزی را در با محدودیت مواجه می‎سازد. عملیات کشاورزی را در با محدودیت مواجه می‎سازد. تنها قسمتی که می توان از آب زیرزمینی جهت آبیاری اراضی کشاورزی بدون هیچ محدودیتی استفاده کرد، قسمت مرکزی دشت است که قلب کشاورزی منطقه محسوب می‎شود و در سایر مناطق باید به مسائل مدیریتی مانند انتخاب نوع محصول، نوع سیستم آبیاری مورد استفاده، وضعیت زهکشی و نفوذ پذیری خاک دقت لازم بعمل آورد.

عمران و توسعه روستائی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغه های اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است. در بسیاری از کشورها، توسعه روستائی به مثابه راهبردی با اهمیت برای تامین نیازهای اساسی و توزیع بهینه منافع ناشی از توسعه ملی تلقی شده و بدین منظور نیز با شیوه های متعدد، الگوهای متنوعی برای توسعه روستائی تجربه شده که عمدتا دستاوردهای مطلوبی نداشته و هنوز نیز سهم جوامع روستائی جهان سوم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است و اکثر فقرای این کشورها یا در روستاها بسر می‎برند و یا شهرنشینانی عمدتا حاشیه‎نشین با منشاء روستائی بوده‎اند. بانک جهانی که در این زمینه، الگوهای غالبا ورشکسته‎ای را تجربه کرده، در جمع‎بندی از ناکامی های حاصله، سرانجام به این باور دست یافته که توسعه روستائی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستائیان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که به ویژه با افزایش تولید و ارتقاء بهره‎وری در محیط روستائی میسر می‎گردد. توسعه روستائی با نوین‎سازی جامعه روستائی می‎باید این جامعه را از انزوای سنتی بدرآورد و با اقتصاد ملی عجین سازد. به همین جهت توسعه روستائی تلاشی فراگیر است و به محدوده یک بخش خلاصه نمی‎شود و کلیه بخش‎ها و زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و... توسعه را در بر می‎گیرد (مشاورین دی. اچ. وی، 1979، ص 62). در ایران گرچه از ابتدای قرن شمسی اخیر تلاش‎های پراکنده‎ای برای توسعه روستائی آغاز گردیده و در تدوین برنامه های عمرانی اولیه کشور نیز تا حدودی مورد توجه قرار گرفته، ولی عمدتا در سال‎های دهه چهل بود که دگرگونی های قابل ملاحظه‎ای پدید آمد و جامعه روستائی دستخوش تغییر و تحول گردید. تغییر و تحول در جامعه روستائی ایران با انقلاب اسلامی ابعاد گسترده و عمیقی یافت؛ هرچند به تناسب دگرگونی ها بر مسائل و چالش‎های توسعه روستائی نیز افزوده شد، به طوری که امروزه ضمن آن که بسیاری از مسائل دیرینه کماکان بجای مانده، چالش‎های نوینی نیز سر برآورده‎اند. در این نوشتار، تلاش بر آن است که به اجمال، ضمن مروری بر وضعیت کنونی جامعه روستائی، روند تحولات گذشته و چشم‎انداز آتی عمران و توسعه روستائی بررسی شده و چالش‎های اساسی آن مشخص و تدقیق گردد.

منطقه مورد مطالعه در شمالغربی ارتفاعات تالش واقع شده است. فعالیت‎های کوهزایی در قسمت‎های مختلف ایران هنوز هم ادامه دارد. کوه های تالش نیز به عنوان بخشی از پیکره جغرافیائی ایران از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین برای آگاهی از میزان فعالیت‎های نیروهای درونی و تکتونیکی در دامنه شمالغربی تالش از شاخص های ژئومرفیک نظیر سینوزیته جبهه کوهستان، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع، شاخص گرادیان رودخانه و... استفاده گردیده است. شاخص گرادیان رودخانه (SL)، در پانزده حوضه شمالغربی بین 5/88 تا 9/780 محاسبه شده است. جنوبشرقی منطقه با متوسط گرادیان 5/524 دارای گرادیان بیشتری نسبت به سایر بخش‎ها (ارتفاعات جنوب اردبیل و ارتفاعات شمالشرقی)، از فعالیت تکتونیکی بیشتری برخودار می باشد. میزان سینوزیته رودخانه در پانزده حوضه بین 1 تا 6/1 می باشد که نشانه فعالیت تکتونیکی منطقه است. مقدار نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن در جنوبشرقی منطقه کمتر از دو بخش دیگر می باشد(64/0). این قسمت از بالاآمدگی بیشتری نسبت به سایر قسمت‎ها برخودار است و دارای دره های تنگ‎تری است. جنوبشرقی منطقه بادارا بودن پائین (1/1 تا 5/1) از فعالیت تکتونیکی بیشتری نسبت به ارتفاعات شمالشرقی وارتفاعات جنوب اردبیل برخورداراست. به طور کلی بررسی و مطالعه پارامترها و شاخص های فوق نشان می دهد که منطقه مورد مطالعه از نظر تکتونیکی هنوز هم فعالیت دارد. اما در بخش جنوبشرقی منطقه این نیروها دارای شدت بیشتری نسبت به ارتفاعات جنوب اردبیل و ارتفاعات شمالشرقی منطقه است.

یکی از اهداف کلان توسعه در اغلب کشورها و از جمله کشور ما، کاهش بیکاری و توسعه فعالیت های شغلی است. در این مقاله دو هدف اصلی دنبال می شود: اولین، شناخت و ریشه یابی وضع موجود بیکاری و اشتغال در سطوح مختلف (بین المللی محلی) و دومین چگونگی تغییر وضع موجود بیکاری و اشتغال در راستای دستیابی به وضع مطلوب است. روش بررسی، گردآوری آمار و اطلاعات از منابع اسنادی و مطالعات میدانی محلی و تئوری تحقیق نیز نظریه توسعه یکپارچه روستایی متشکل از عناصر جغرافیایی توسعه است. در مجموع، عمده ترین یافته های تحقیق عبارت از این است که راه مقابله با بیکاری و توسعه نیافتگی فعالیتهای شغلی در کشور ما و منطقه مورد مطالعه را می توان در اجرای برنامه های توسعه یکپارچه روستایی جستجو نمود. علاوه بر این، از دیگر نتایج مقاله حاضر و مهمترین، آن است که راه حل های بخشی نگر و تفریدی قادر به حل مسائل چند بعدی اشتغال و بیکاری نیستند. از جمله مهمترین ضورت ها برای چنین تحقیقی آن است که در جهت پاسخگویی به یکی از عمده ترین مشکلات عصر حاضر خصوصا برای نواحی روستایی کشور طراحی شده است.

در منطقه خشک و نیمه خشک کاشان واقع در ایران مرکزی علیرغم ضعف شبکه زهکشی، نقش جریانات سطحی در فرسایش لندفرم ها،تولید رسوب و تحولات مرفولوژیکی منطقه دارای اهمیت بسزایی است. در منطقه، بارش های رگباری وکوتاه مدت، روانابهای سطحی ضعیفی را ایجاد نموده که ازکوهستان‎های اطراف به سمت چاله های مرکزی جریان یافته و با فرسایش مکانیکی و شیمیایی در مسیرخود به ویژه درجنوب منطقه و فراهم آوردن مواد رسوبی، در تحول ناهمواری ها مؤثر می باشد. آبهای سطحی در دامنه ها با توجه به نوع سنگ، ساختار زمین و مرفولوژی منطقه، الگوهای بستر رودخانه ای و پوشش گیاهی، در سطح دشت ها انواع اشکال حاصل از کاوش آب مانند فرسایش شیاری، آبراهه ای و سولیفلوکسیون، همچنبن لند فرم های تراکمی مانند مخروط افکنه ها،رسوب های بادبزنی و دشت های سیلابی رابوجود آورده است. رودخانه های مهم منطقه(در جنوب و جنوبغربی) که در حال حاضر از میزان آب کمی برخوردارند، ویژگی مرحله بلوغ را نشان می دهند. این مسئله نمایانگر شرایط مرطوب تر اقلیم منطقه خشک در گذشته ای نه چندان دور است. معضلات محیطی این گونه مناطق نتیجه عملکرد عوامل متعددی است که در نهایت شامل پارامترهای اقلیمی و افزایش تاثیر فعالیت های اقتصادی انسان بر محیط می باشد. از اینرو مدیریت توسعه پایدار برای هماهنگ کردن مسائل محیطی و اکولوژیکی با برنامه ریزی مبتنی بر امکانات و ویژگی های منطقه الرامی می نماید.