فهرست مطالب

پژوهش های جغرافیایی - پیاپی 56 (تابستان 1385)

فصلنامه پژوهش های جغرافیایی
پیاپی 56 (تابستان 1385)

  • 194 صفحه، بهای روی جلد: 10,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1385/11/15
  • تعداد عناوین: 12
|
  • زهرا عربی صفحه 1
    برای تحلیل شرایط سینوپتیکی بارندگی دوره 21 تا 26 تیر ماه 1378 نقشه های هوای روزانه ساعت صفر گرینویچ سطح زمین، 850، 700 و 500 هکتو پاسکال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. روی نقشه های هوا، موقعیت و جابجایی سیستم های هوایی از قبیل سیکلون ها، آنتی سیکلون ها، جبهه ها و امواج بادهای غربی مشخص شدند. نتایج نشان داد که گسترش و نفوذ سیستم کم فشار مونسون از سمت جنوب و جنوب شرق و سیستم های پر فشار مهاجر از طرف شمال باعث وقوع بارندگی در این دوره شده است.در سطوح بالای آتمسفر، امواج بادهای غربی نقش بسیار مهمی را ایفا نموده است. سیستم پر فشار سبب ریزش هوای سرد به داخل کشور و سیستم کم فشار موسمی باعث ورود رطوبت اقیانوس هند به داخل کشور شده است. تراف غربی نیز بر روی ایران حرکت کرده و به وسیله پر فشار جنب حاره بلوکه شده است.
    کلیدواژگان: سینوپتیک، بارندگی، تیرماه، ایران
  • علی اصغر رضوانی صفحه 17
    آثار و شواهد بدست آمده از تپه های باستانی پیش از تاریخ نشان می دهد که شهر ساوه از قدمت تاریخی زیادی برخوردار است. وجود قلعه بسیار بزرگ آسیا آباد ساسانی در جوار شهر، قدمت آن را به دوره ساسانی می رساند. جغرافی نویسان اسلامی نیز شهر ساوه را از آثار دوره اسلامی نامیده اند. ساوه در قرون اولیه اسلامی توسط حکام عرب و در اوایل قرن چهارم هجری قمری به دست حکام ایران اداره می شد. مطالعات انجام شده توسط مورخان نشان می دهد که این شهر در دوران اسلامی تا اوایل قرن هفتم و بعد از حمله مغول تا اوایل قرن دهم دوران درخشان خود را گذرانده است. در شهر ساوه کتابخانه بزرگی وجود داشت که به دست مغولان به آتش کشیده شد. وجود بیمارستان ها، مدارس و رباط ها در این شهر نشان از اهمیت و اعتبار آن است. در این شهر میوه های انجیر، سیب و انار به فراوانی یافت می شد؛ همان گونه که اکنون نیز انار ساوه از شهرت خاصی برخوردار است. قبر امام زاده اسحق برادر امام رضا (ع) نیز در ساوه قرار دارد. مسجد جامع این شهر با کتیبه های متعدد مربوط به دوره های مختلف معماری خود از زیبایی خاصی برخوردار بوده که در حال حاضر نیز شاهد آن هستیم. در چهار فرسخی شهر ساوه مقبره شموئیل پیغمبر قرار دارد. حمداله مستوفی نیز از شاهراه های ارتباطی این شهر نام برده است. شهر ساوه تا دوره صفویه از نظر صنعت سفالگری رقیب بزرگی برای شهرهای ری و کاشان محسوب می شد. خزف هایی که قدیمی ترین انواع آن مربوط به قرن چهارم هجری قمری است در این شهر کشف شده که نشان دهنده رونق صنعت سفالگری آن است. سفال های مکشوفه در ساوه مربوط به دوره ساسانی، اوایل اسلام تا دوره صفویه است.
    کلیدواژگان: مسجد جامع ساوه، کتب خانه بوطاهر خاتونی، دریاچه ساوه، امام زاده اسحق، شموئیل پیغمبر، سفالگری، خزف سازی
  • مسعود معیری، یعقوب احمدی نژاد صفحه 33
    یکی از مهم ترین محدودیت های منابع آب های سطحی در ایران مشکل شور شدن بر اثر عوامل مختلف طبیعی است. از جمله عوامل طبیعی که باعث پایین آمدن کیفیت آب های سطحی می شود، سازند های زمین شناسی شور و به ویژه گنبدهای نمکی است. رودخانه شور دهرم از جمله مهم ترین منابع آب های سطحی در استان فارس می باشد که خود از زیر حوضه های رودخانه مند محسوب می شود. شعبه اصلی رودخانه با رتبه 6 از میان گنبدهای نمکی دهرود عبور می نماید و پس از آن رودخانه فصلی کنار سیاه با عبور از گنبد نمکی کنار سیاه به آن می پیوندد و در نهایت شاخه خوراب که گنبد نمکی خوراب در انتهای آن واقع شده، با عبور از این گنبد نمکی به شعبه اصلی رودخانه می پیوندد. در مجموع حدود 95 درصد از شوری رودخانه از گنبدهای سه گانه ذکر شده تامین می شود. به همراه سازندهای تبخیری شور و چشمه های شوری که خود از گنبدهای نمکی سرچشمه می گیرند به طور متوسط سالانه حدود 170,000 تن املاح که بیش از 70 درصد آن را نمک تشکیل می دهد، وارد رودخانه می نماید و باعث غیر قابل مصرف شدن آب چه از جهت شرب و چه از جهت کشاورزی می شود. در صورت تغییر مسیر بخشی از رودخانه که از گنبد نمکی دهرود عبور می نماید و جلوگیری از ورود چشمه های شور تا حدود زیادی می توان از شدت شوری رودخانه جلوگیری کرد. در این صورت می توان در فصل زمستان از آب آن جهت مصرف کشاورزی به طور محدود استفاده نمود.
    کلیدواژگان: دیاپیریسم، گنبد نمکی، تکتونیک صفحه ای، تریلوبیت، پینگو
  • سیدکاظم علوی پناه، امیرهوشنگ احسانی، حمیدرضا متین فر، عمار رفیعی امام، رضا امیری صفحه 47
    ماهواره لندست (5) در تاریخ اول مارس 1984 و لندست (7) در تاریخ پانزدهم آوریل 1999 به فضا پرتاب شدند. از آنجایی که باندهای (5-1) و (7) سنجنده هر دو ماهواره دارای قدرت تفکیک زمینی (30×30) می باشند و تنها تفاوت آنها در باند حرارتی (باند 6) است، لذا می توان کارایی و محتوای اطلاعاتی آنها را در یک مکان خاص مقایسه نمود. بدین منظور دو منطقه بیابانی و یک شهر واقع در منطقه نیمه خشک با شرایط مختلف برای مطالعه انتخاب شدند: منطقه اول در پلایای دامغان که در طول دوره بررسی تغییرات پوشش اراضی در آن رخ داده است و منطقه دوم در دشت کاشان که تغییرات پوشش اراضی در آن وجود نداشت. منطقه شهری تبریز به عنوان سومین منطقه در نظر گرفته شد. در منطقه پلایای دامغان از داده های ETM+ به تاریخ بیستم ژوئیه 2000 و TM لندست (5) به تاریخ پنجم سپتامبر 1988 استفاده گردید. در منطقه کاشان از داده های ETM+ به تاریخ نهم اوت 2002 و TM لندست (5) به تاریخ سی ام مه 1998 استفاده شد. تصاویرTM به تاریخ هجدهم اوت 1998 و ETM+ به تاریخ دوم اوت 2001 منطقه تبریز مورد استفاده قرار گرفتند. در ابتدا زمان گذر ماهواره های لندست (5) و لندست (7) بررسی شد. سپس به منظور مقایسه دقیق، داده های فوق تصحیح هندسی و زمین مرجع شدند. در منطقه دامغان اثر تغییرات با استفاده از روش های آماری و ریاضی حذف شد و میزان همبستگی باندها در حالت قبل و بعد از حذف تغییرات مقایسه شد. در منطقه کاشان نیز با توجه به آنکه تغییرات پوشش اراضی وجود نداشت، تنها همبستگی و روابط آماری بین باندها بررسی شد. در منطقه تبریز نمونه ها از مناطق تغییر نیافته مرکز شهر و حاشیه شهر انتخاب شدند. همچنین به بررسی باند حرارتی سنجنده ETM+ در دو حالت Low Gain و High Gain پرداخته شد. نتایج نشان داد که در هر دو منطقه همبستگی ما بین باند حرارتی و باندهای انعکاسی در سنجنده ETM+ نسبت به سنجندهTM کمتر می باشد که بیانگر محتوای اطلاعاتی بیشتر این باند می باشد. علت تفاوت های بین باندهای سنجنده های TM و ETM+ می تواند ناشی از تفاوت در زمان تصویربرداری و ارتفاع و آزیموت متفاوت خورشید و تفاوت در ضرایب کالیبراسیون باشد. تحقیقات بیشتری برای مقایسه محتوای اطلاعاتی داده های TM وETM+ که دارای زمان کاملا یکسانی باشند، باید صورت گیرد.
    کلیدواژگان: ETM +، TM، باند حرارتی، محتوای اطلاعاتی، سنجش از دور
  • حسن لشکری، پریسا هدایت صفحه 65
    رشد بی رویه شهر تهران در چند دهه اخیر و فقدان یک برنامه ریزی مدون برای توسعه شهر و طراحی خیابان ها و مساکن سبب ایجاد آلودگی های شدید به خصوص در زمان وقوع اینورژن های شدید شده است.
    در مجموع، چهار الگوی سینوپتیکی باعث ایجاد اینورژن های شدید در شهر تهران می شود که به ایجاد آلودگی های شدید منجر می گردد.
    در الگوهای شماره A1، C وD استقرار یک پشته عمیق در ترازهای 850 و 700 هکتوپاسکال و پایداری دینامیکی حاصل از آن باعث انتقال هوای گرم از عرض های پایین بر روی هوای سرد سطح زمین شده و اینورژن های خیلی شدید را ایجاد می کند. در الگوهای شماره A2 و B انتقال هوای سرد به وسیله سامانه های پر فشار سطح زمین و استقرار یک ناوه عمیق بر روی تهران و انتقال هوای سرد پشت آن از عرض های بالاتر بر روی تهران، در ترازهای 850، 700 و 500 هکتوپاسکال پایداری شدیدی را ایجاد می کند.
    کلیدواژگان: آلودگی، اینورژن، تهران، سینوپتیک
  • مجتبی یمانی، حسین اینانلو صفحه 83
    در این مقاله تاثیر شرایط تکتونیک بر خواص پتروفیزیکی طبقات و به ویژه در افق مخزنی سروک میدان نفتی شوروم واقع در استان چهارمحال بختیاری مورد بررسی قرار گرفته است. مشخصات زمین ساختی تاقدیس شوروم تابع رویدادهای رژیم تکتونیکی خاص حاشیه کمر بند تراست زاگرس مرتفع می باشد. تاثیرات سطحی و تحت الارضی حاصل از نیروهای کمپرسیونی و ژئودینامیک ناشی از اقیانوس زایی در دریای سرخ موجب تکوین شرایط ساختمانی خاص واحد فلسی و بروز مشخصات پتروفیزیکی با پیچیدگی زیاد گردیده است. تخلخل ثانویه که به دوران پس از دییاژنز و فاز دییاستروفیسم مربوط می شود، در مقایسه با درصد تخلخل اولیه ناچیز سازند مخزنی سروک (2%) در این میدان نفتی حایز اهمیت اساسی می باشد. نتایج مطالعات میدانی و بررسی اطلاعات بدست آمده از حفاری هشت چاه اکتشافی حاکی از قابلیت نفوذپذیری نسبتا زیاد در این ساختار نفتی است. مطالعه ژئومرفولوژیکی هندسه تاقدیس و بررسی و مقایسه گزارشات حفاری و به خصوص حجم هدر رفت گل حفاری، علایمی از توزیع نسبتا زیاد شبکه شکستگی در بخش هایی از محور تاقدیس و حریم فعالیت گسل های ایجاد شده در آن می باشد. به همین دلیل میزان هدر رفت گل در چاه هایی که پیرامون گسل ویا بر روی محور تاقدیس حفاری شده، نشانه بالا بودن قابلیت نفوذپذیری سیال در سازند مخزنی سروک است که بهره برداری از منابع هیدروکربوری آن با حصول اطمینان از ابعاد و بستگی مخزن توجیه اقتصادی خواهد داشت.
    کلیدواژگان: زاگرس مرتفع، تکتونیک فلسی، میدان نفتی شوروم، شکستگی سنگ مخزن، گل حفاری
  • سعدالله ولایتی، غلامرضا میری صفحه 103
    دریاچه هامون بزرگ ترین دریاچه آب شیرین شرق و جنوب شرق ایران بوده و از نظر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حایز اهمیت فراوان است. در چند سال اخیر به دلیل کم توجهی به جنبه های زیست محیطی دریاچه اقداماتی صورت گرفته که سبب ایجاد مسایل مختلفی از قبیل آلوده شدن آب دریاچه، از بین رفتن آبزیان، مسموم شدن پرندگان مهاجر، تخریب نیزارها و زمین های کشاورزی حاشیه دریاچه و در نتیجه مهاجرت تختک نشینان آن شده است. عمده ترین این اقدامات عبارتند از: رها کردن حدود 21 میلیون متر مکعب پساب شهری و حدود 0.9 میلیون متر مکعب پساب صنعتی به دریاچه، انتقال آب آلوده نه واحد معدنی فعال منطقه به ویژه معدن پنبه نسوز بندان به دریاچه، ورود فاضلاب های کشاورزی آلوده به انواع مختلف کودهای شیمیایی، آب اندازی ماهی نی خوار آمور به دریاچه و تخریب حدود 51 مورد از نیزارها. مسایل و مشکلات ناشی از آلودگی دریاچه باعث شده که از سال 1355 بعد تعداد تختک های خالی از سکنه از 63 مورد به 125 مورد افزایش یابد. همچنین تعداد گاوهای سیستانی از 26181 راس در سال 1355 به 780 راس در سال 1375 برسد. همچنین تعداد پرندگان مهاجر که 237790 قطعه در سال 1358 بوده، در سال 1382 به صفر رسیده است.
    کلیدواژگان: دریاچه هامون، تختک نشینان، هیرمند، فاضلاب، اکولوژی، نیزار، پرندگان مهاجر
  • علی زنگی آبادی، نازنین تبریزی صفحه 115
    شهرهای امروزی در نقاط مختلف دنیا به دلایل متعدد از جمله نوع مکان گزینی، توسعه فیزیکی نامناسب، عدم رعایت استانداردهای لازم و... همواره در معرض خطرات ناشی از بلایای طبیعی قرار دارند. یکی از این خطرات که بسیاری از شهرهای جهان از جمله کشور ما را تهدید می کند، زمین لرزه است. ایران یکی از زلزله خیزترین کشورهای دنیا محسوب می شود و شهرهای آن در رابطه با این پدیده طبیعی آسیب های فراوان دیده اند. تهران نیز به عنوان کلانشهر اول کشور نه تنها از این قاعده مستثنی نمی باشد، بلکه با توجه به تراکم سازه ای، جمعیت متراکم، عدم رعایت استانداردها، توسعه فیزیکی نامناسب و... با خطر جدی تری روبروست.
    در این پژوهش ابتدا با بررسی و تجزیه و تحلیل شرایط سازه ای مناطق مختلف شهر تهران (با توجه به آمار رسمی کشور) شاخص های توسعه، آسیب پذیری و مقاومت آنها محاسبه شده و سپس مناطق بر اساس میزان مقاومت و آسیب پذیری در برابر خطر احتمالی دسته بندی شده اند و در نهایت راهکارهایی جهت پیشگیری، برنامه ریزی مناسب و چگونگی مدیریت بحران در صورت بروز خطر ارایه گردیده و عوامل بر هم زننده معادلات محاسبه شده نظیر دوری و نزدیکی به گسل های تهران نیز مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش با استفاده از برنامه های SPSS و GIS به تحلیل و سطح بندی آماری مناطق شهری تهران با تاکید بر مقاومت مصالح و آسیب پذیری سازه ای در مقابل زلزله پرداخته شده است.
    کلیدواژگان: زلزله، تحلیل فضایی، آسیب پذیری، توسعه ساختمانی، شاخص
  • پرویز کردوانی، مصطفی نیکو صفحه 131
    بخش بیضا از توابع شهرستان سپیدان در استان فارس با دارا بودن 83 پارچه آبادی و تنوع سرزمینی، علیرغم توان بالای اقتصادی و محیطی در نگهداشت جمعیت خود ناموفق بوده و امروزه شاهد مهاجرت وسیع ساکنین آن به سمت شهر شیراز هستیم به نحوی که برخی از آبادی های بخش دارای نرخ رشد منفی و برخی از آنها در حال تخلیه کامل هستند. فعالیت هایی که طی دو دهه گذشته به منظور خدمات رسانی به روستاها از طرف سازمان های مختلف و به ویژه جهاد کشاورزی (جهاد سازندگی سابق) صورت گرفته، نتوانسته است موجبات توسعه را در این بخش از کشورمان فراهم کند. نگرش سطحی مسوولین و تصمیم گیران به ابعاد مختلف زندگی مردم روستایی، پیچیدن نسخه واحد برای درمان مشکلات روستاها، در نظر نگرفتن مردم روستاها به عنوان بخشی مهم از فرایند برنامه ریزی توسعه، غارت منابع آب، تخریب خاک و پوشش گیاهی، عدم توجه به توان های محیطی و عدم استفاده از شیوه های نوین بهره برداری، برخی از دلایل این توسعه نیافتگی است. در این مقاله ضمن استفاده از روش های علمی متداول در جهت دسته بندی آبادی های بخش بیضا، به منظور شناخت و اولویت بندی مسایل و مشکلات از روش سریع (روش چمبرز) که اساس آن بر گفتگو با روستاییان و پرسشگری از آنان و همچنین اولویت بندی مسایل از طرف خود آنان است، استفاده شده است.
    کلیدواژگان: توسعه روستایی، مشارکت، بخش بیضاء، رتبه بندی
  • مهران مقصودی صفحه 149
    شناخت عوامل موثر بر تحول عوارض ماسه ای بادی از موضوعاتی است که توسط محققان بسیاری در سطح جهان و ایران مورد توجه قرار گرفته است. نظر به این که کشور ما در کمربند آب و هوای خشک و نیمه خشک قرار دارد، بنا بر این در بسیاری از نقاط آن توسعه این عوارض را می توان شاهد بود. در محدوده حوضه آبریز کویر سیرجان به عنوان منطقه مورد مطالعه، عوارض ماسه ای به صورت محدود در سطح دشت دیده می شود، اما توسعه و تکامل آن از اشکال کلاسیک فاصله دارد. بررسی عکس های هوایی محدوده فوق به همراه عملیات میدانی، نمونه برداری و دانه سنجی نمونه ها نشان می دهد که توسعه اشکال بادی در مناطقی که منشا رسوبات آن سیلاب های صفحه ای است به حداکثر می رسد. این در حالی است که در سایر مناطق می توان حالت های مختلفی از این فرآیند را شاهد بود؛ به طوری که در برخی مناطق اصولا نقش باد را در فرسایش می توان نادیده گرفت و در برخی مناطق نیز حرکت محدود ذرات ماسه در سطح زمین دیده می شود. موارد فوق با تهیه نقشه پهنه بندی مناطق حساس به فرسایش بادی و مشخص شدن محدوده های مختلف با ویژگی های متفاوت تکمیل گردید. نتایج تحقیق نشان می دهد که بالا بودن نسبت ذرات ماسه های کمتر از 250 میکرون، ضعف پوشش گیاهی و کمی ریزش های جوی محیط مناسبی را جهت گسترش فرسایش بادی مهیا می سازد، به طوری که با کاهش این نسبت از شدت فرسایش نیز کاسته می شود. این مورد با بررسی نمونه های دانه سنجی، عملیات میدانی و مشاهده عکس های هوایی نیز تایید می گردد.
    کلیدواژگان: مناطق خشک، ژئومرفولوژی، چاله سیرجان، ماسه های بادی، فرسایش بادی
  • سید حسن مطیعی لنگرودی، حسنعلی فرجی سبکبار، حکمت شاهی اردبیلی، منصور رضاعلی صفحه 161
    روستاهای دره ای غرب شهرستان مشهد که در ارتفاعات بین 1400 تا 1900 متری از سطح دریا در بخش طرقبه شهرستان مشهد و در دامنه شمالی رشته کوه های بینالود استقرار یافته اند، به دلیل ناهمواری و شیب تند اراضی با مشکلات بسیار در زمینه توسعه فیزیکی به ویژه ‍در بخش مسکن و تاسیسات مواجه می باشند.
    مطالعات انجام شده روی دویست خانوار نمونه از 1796 خانوار ساکن در روستاهای نمونه نشان می دهد که تنگناهای فیزیکی موجود سبب مهاجرت و کم جمعیتی روستاهای دره ای مورد مطالعه گردیده و بعضی از روستاها در حال تخلیه جمعیت می باشند؛ در حالی که تعداد زیادی از این روستاها دارای موقعیت بسیار مناسب توریستی – به ویژه به لحاظ استقرار در حاشیه شهر پر جمعیت و زیارتی مشهد - بوده و برنامه ریزی های لازم می تواند موقعیت مناسبی را از نظر جذب و ماندگاری جمعیت در این روستاها سبب گردد.
    کلیدواژگان: روستاهای دره ای، توسعه فیزیکی روستاها، مساکن روستایی، برنامه ریزی روستایی، شهرستان مشهد
  • مهدی قرخلو صفحه 173
    این مقاله عوامل موثر مهاجرت و تغییرات فرهنگی ایل قشقایی را که در حومه شهرها زندگی می کنند، بیان می دارد. قشقایی ها تنها گروه ترک زبان در بخش جنوب مرکزی ایران هستند که با فارس زبانان جنوب ایران از نظر فرهنگی متفاوتند. حدود یکصد هزار نفر از جمعیت ایل قشقایی هنوز کوچ نشین هستند. مردم ایل قشقایی که از نظر سوابق تاریخی و تولیدات دامی نقش مهمی را در سیاست و اقتصاد ایران ایفا کردند، به وسیله مهاجرت به شهرها اسکان یافته و شیوه معیشت آنها دگرگون شده است. در این مطالعه سعی شده که تغییرات فرهنگی کوچ نشینان و اسکان یافته های قشقایی با هم مقایسه شوند تا تغییرات تدریجی زبان و فرهنگ آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.
    کلیدواژگان: عشایر، فرهنگ، قشقایی، ترکیب تلفیق، مشابهت