مجله مرتع
سال دوم شماره 3 (پیاپی 7، پاییز 1387)

در این تحقیق اثرات فواصل از آبشخوار بر روی پارامترهای پوشش گیاهی با استفاده از روش های آماری تحلیل واریانس یک و چند متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در هر یک از دو آبشخوار مطالعاتی، تعداد 8 ترانسکت به طول دو کیلومتر به صورت تصادفی مستقر گردید. آنگاه فواصل یکصد متری بر روی هر ترانسکت به عنوان تیمار قلمداد شد و در هر یک از فواصل 100 متری ترانسکت ها (تیمار)، با استفاده از چهار پلات 4 مترمربعی، پارامترهای پوشش تاجی کل، تراکم و غنای گونه ای اندازه گیری شد. نتایج تحلیل واریانس یکطرفه بر روی هر یک از پارامترهای پوشش تاجی کل، تراکم و غنای گونه ای، گویای وجود اختلاف معنی دار (p<0.01) در مورد پارامترهای تراکم و غنای گونه ای می باشد. همچنین اگر چه آزمون تحلیل واریانس چند متغیره بر روی پارامترهای پوشش گیاهی معنی دار بود، ولی نتایج تحلیل تکمیلی تحلیل ممیزی با آن همخوانی نداشت که مورد اخیر احتمالا به دلیل تنک بودن پوشش گیاهی منطقه است که این امر سبب بالا رفتن شاخص "ویلکس لامبدا" و افزایش همپوشانی زیر گروه های فاصله ای می گردد. انجام آزمون مقایسه میانگین چند دامنه ای دانکن بر روی پارامترهای تراکم و غنای گونه ای گویای این واقعیت است که شدت چرا در محدوده ای به شعاع 400 تا 500 متر از مرکز آبشخوار متمرکز شده است که می توان آنرا به عنوان محدوده بحرانی فشار چرا در اطراف آبشخوار قلمداد نمود.

مراتع کوهستانی، بهترین زیستگاه های طبیعی، تنوع زیستی و حفاظت آب و خاک را فراهم می آورند؛ بنابراین شناخت و آگاهی از ارتباط بین عناصر این اکوسیستم برای مدیریت پایدار آنها امری ضروری است. در این تحقیق به بررسی ارتباط گون زرد با عوامل خاکی (ویژگی های EC، K، P، N، pH و بافت) و پستی و بلندی (دامنه، شیب و طبقه ارتفاعی) در مراتع کوهستانی زاگرس مرکزی پرداخته شده است. برای این منظور در منطقه مورد مطالعه سه طبقه ارتفاعی، سه کلاس شیب و چهار جهت جغرافیایی تعیین گردید. تیپهای گیاهی موجود به روش فیزیونومیک - فلورستیک با پیمایش صحرایی تعیین شد. اندازه گیری فاکتورهای پوشش به وسیله ترانسکت نواری و به روش سیستماتیک - تصادفی و نمونه برداری های خاک بصورت کمپلکس انجام شد. جهت مقایسه میانگین درصد پوشش و تراکم گون مربوط به طبقات شیب، ارتفاع و دامنه های مختلف و بررسی اثر متقابل بین آنها از روش آنالیز واریانس چند طرفه و برای مقایسه میانگین های سطوح داخلی هر یک از این عوامل و وجود اختلاف معنی دار بین آنها به ترتیب از آنالیز واریانس یک طرفه و آزمون دانکن در نرم افزار SPSS استفاده شد. نتایج نشان داد که همه عوامل پستی و بلندی و اثرات متقابل آنها و نیز تغییرات خصوصیات خاک در دامنه های مختلف تاثیر معنی داری بر درصد پوشش و تراکم گون زرد دارند. بیشترین درصد پوشش گون مربوط به دامنه شرقی و شیب 50%-30% است؛ و بیشترین تراکم مربوط به دامنه شمالی و شیب 30%-20% است و هر دو در طبقه ارتفاعی 2500-2300 متر می باشند. کمترین درصد پوشش و تراکم گون به ترتیب مربوط به دامنه غربی و جنوبی (هر دو با بافت شنی - لومی)، شیب 60%-50% و طبقه ارتفاعی 2500 متر به بالا می باشد. تغییرات پوشش با هدایت الکتریکی (EC)، مواد آلی (OC)، نیتروژن (N) و پتاسیم (K) و تغییرات تراکم با درصد لاشبرگ، سنگریزه، اسیدیته (PH)، فسفر (P)، پتاسیم (K) و ماده آلی (OC) ارتباط دارد.

منطقه باغ شاد بخشی از پارک ملی خجیر به مساحت 2310 هکتار است که در فاصله 22 کیلومتری شرق تهران قرار دارد. پوشش گیاهی منطقه باغ شاد به روش براون بلانکه مورد مطالعه قرار گرفت. تجزیه و تحلیل داده های جامعه شناسی گیاهی با استفاده از نرم افزار آنافیتو (Anaphyto) به دو روش تجزیه و تحلیل ارتباطهای عاملی (AFC) و طبقه بندی سلسله مراتب بالا رونده (CAH) انجام گرفت. بر این اساس 9 جامعه گیاهی و 6 زیر جامعه گیاهی در منطقه مورد مطالعه تشخیص داده شد. بررسی خصوصیات اکولوژیک منطقه باغ شاد نشان می دهد که پراکنش و استقرار جوامع گیاهی در ارتباط با ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، عمق و بافت خاک می باشد. سایر عوامل اکولوژیک از قبیل pH، آهک، فسفر، پتاسیم، نیتروژن، درصد ماده آلی اهمیت کمتری در پراکنش و استقرار جوامع گیاهی منطقه دارند.

مطالعه اختلاف خصوصیات پوشش گیاهی و خاک مراتع تحت شرایط قرق و چرا در بهبود وضعیت مدیریتی رویشگاه های مرتعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بهمین منظور در این مطالعه، بررسی تاثیر قرق 26 ساله در تغییرات پوشش گیاهی و نفوذپذیری خاک مرتع تحت شرایط چرا و حفاظت از چرا، در قرق تحقیقاتی حنا، در منطقه سمیرم اصفهان مورد توجه قرار گرفت. نمونه برداری در دو منطقه قرق و چرا به روش تصادفی با استقرار 5 ترانسکت 100 متری و 50 پلات 1×2 متر مربعی در راستای آن مستقر و پارامترهای پوشش گیاهی شامل فلور گیاهی، پوشش تاجی، تراکم، ترکیب و تنوع گونه ای و میزان نفوذ پذیری خاک در فصل چرا (اواسط خرداد تا اواخر شهریور) در سال های 1384 و 1385 اندازه گیری شد. نتایج مطالعه نشان دهنده وجود اختلاف معنی دار در درصد پوشش تاجی و تراکم شرایط قرق با چرا است (p<0.01). ترکیب گونه ای قرق بطور عمده شامل گیاهان کلاس I و II در مقایسه با غلبه گونه های کلاس III و مهاجم در شرایط چرا می باشد. اختلاف در میزان تنوع گونه ای در شرایط قرق و چرا معنی دار نبود (P<0.45). همچنین نتایج تحقیق نشان دهنده افزایش معنی دار درصد پوشش و تراکم ترکیب گونه های گندمیان در شرایط قرق نسبت به گونه های پهن برگ علفی است (P<0.05). در حالیکه نسبت گونه های پهن برگ در شرایط چرا نسبت به قرق افزایش داشت، ولی این افزایش معنی دار نبود (P<0.5). همچنین این مطالعه نشان دهنده کاهش در میزان نفوذ آب در شرایط چرای دام نسبت به شرایط قرق می باشد (P<0.05). در داخل قرق بقایای گیاهی زیادتر از بیرون قرق و خاک لخت کمتر از آن بود (P<0.05). وضعیت مرتع در داخل قرق خوب و در بیرون آن فقیر بود. مقایسه پارامترهای پوشش گیاهی و نفوذپذیری خاک در داخل و خارج قرق حاکی از وضعیت خوب پوشش گیاهی در داخل قرق و موثر بودن قرق در احیا مراتع منطقه است.

جنس Agropyron با نام فارسی علف گندمی، از جنبه های مختلف از جمله تولید علوفه و حفاظت خاک اهمیت دارد. در این تحقیق اثرات تنش شوری بر جوانه زنی دو گونه A.desertorum و A.cristatum که از چهار منطقه مختلف گردآوری شده بودند مورد مطالعه قرار گرفت. بدین منظور از هر گونه تعداد 50 بذر در هر تکرار (پتری دیش) بر روی کاغذ صافی کشت گردید. طرح آزمایش به صورت فاکتوریل با پایه کاملا تصادفی در چهار تکرار و هفت سطح شوری (صفر، 75، 150، 225، 300، 375، 450 میلی مولار) انتخاب گردید. نتایج نشان داد که بین سرعت و درصد جوانه زنی در گونه های مختلف تفاوتی وجود ندارد. همچنین اثرات متقابل بین گونه و شوری بر جوانه زنی نیز معنی دار نمی باشد. اثر سطوح مختلف شوری بر درصد و سرعت جوانه زنی هر دو گونه معنی دار شد (P<0.01) و بطور کامل جوانه زنی بذرها در تیمار شوری 300 میلی مولار متوقف گردید، همچنین تیمارهای 0، 75، 150 و 225 میلی مولار اثرات متفاوت معنی داری بر جوانه زنی داشتند. به طور کلی، سرعت جوانه زنی و درصد جوانه زنی با افزایش غلظت شوری کاهش یافت.

ذخیره بذر موجود در خاک بخش مهمی از تنوع گونه ای را شامل می شود که کمتر به آن پرداخته شده است. ترکیب و مقدار بانک بذر خاک همانند پوشش گیاهی سطح زمین می تواند در اثر عوامل محیطی و مدیریتی تغییر نماید. آگاهی از این منبع گونه ای و تغییرات آن می تواند در حفاظت، احیا و مدیریت اکوسیستم های مرتعی کاربرد داشته باشد. در این تحقیق به مطالعه ترکیب گونه ای موجود در پوشش گیاهی و بانک بذر خاک در دو تیپ بوته زار و مشجر مرتعی در شهرستان فیروزآباد استان فارس پرداخته شد. مقدار و ترکیب گونه ای بانک بذر خاک با نمونه گیری خاک و روش جوانه زنی بذرها در گلخانه تعیین گردید. نتایج این تحقیق نشان داد که 76 گونه گیاهی در پوشش گیاهی و بانک بذر خاک وجود داشته که بیشتر آنها منحصر به پوشش گیاهی یا بانک بذر خاک بودند. تنها پنج گونه گیاهی بین بانک بذر خاک و پوشش گیاهی مشترک بودند. پوشش گیاهی از غنای گونه ای بیشتری نسبت به بانک بذر خاک برخوردار بوده است. داده های بانک بذر نشان داد که بیشتر بذرها تا عمق پنج سانتی متری خاک حضور داشتند. شباهتی بین پوشش گیاهی و بانک بذر خاک وجود نداشته که ضروری است تا در مدیریت این مراتع به هر دو منبع گونه ای توجه شود.

تعیین شایستگی مرتع یکی از مهمترین عوامل مدیریت اراضی مرتعی به شمار می رود. در این تحقیق شایستگی مراتع لاسم هراز واقع در زیر حوزه های پنکوه، میانرود، گت چال و سرخ پیله از منطقه البرز مرکزی در استان مازندران با استفاده از سه فاکتور تولید علوفه، منابع آب و حساسیت به فرسایش مورد بررسی قرار گرفت. جهت تعیین حساسیت به فرسایش از روش PSIAC، جهت تعیین شایستگی از لحاظ منابع آب، فاکتورهای کیفیت، کمیت و فاصله از منابع آب و در تعیین شایستگی از لحاظ تولید علوفه، تولید در هر تیپ گیاهی، وضعیت و گرایش مرتع، خوشخوراکی و ضریب بهره برداری مجاز مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و روش پیشنهادی فائو، با تلفیق سه فاکتور تولید علوفه، منابع آب و حساسیت به فرسایش، شایستگی مراتع از لحاظ چرای گوسفند تعیین گردید. نتایج حاصل نشان داد شیب مهمترین فاکتور در کاهش شایستگی مرتع بوده است. 3.7 درصد مراتع در کلاس شایستگی S1 (خوب)، 22.7 درصد در کلاس شایستگی S2 (متوسط)، 41.8 درصد در کلاس شایستگی S3 (کم) و 31.8 درصد در کلاس N (غیر شایسته) قرار گرفتند. کلاس N در طبقات شیب بالاتر از 60 درصد قرار دارد. بیشترین سطح مربوط به کلاس شایستگی S3 بوده است.

فرسایش یکی از پدیده های طبیعی است که اگر از میزان مجاز بیشتر شود مشکلات زیادی را به همراه دارد. هر ساله سطح زیادی از منابع موجود بر اثر فرسایش نابود شده و میزان قابل توجهی هدر رفت خاک به دنبال دارد. این پدیده در کشورهای رو به رشد به خاطر افزایش سریع جمعیت و تخریب سریع منابع طبیعی شدیدتر است. جاده هراز به عنوان مهمترین مسیر ارتباطی تهران - شمال همواره با مشکل فرسایش و بویژه زمین لغزش مواجه بوده است. یکی از دلایل اصلی وقوع زمین لغزش در منطقه، نوع کاربری اراضی است. در این تحقیق با استفاده از تکنیک سامانه اطلاعات جغرافیایی تاثیر هر یک از کاربری های منطقه بر وقوع فرسایش و زمین لغزش بررسی شد. نتایج نشان دهنده آن است که بیشترین زمین لغزش در مناطق مسکونی و ترکیب باغ - کشاورزی به وقوع پیوسته است و در اراضی مرتعی، وقوع پدیده زمین لغزش و فرسایش به میزان قابل توجهی کاهش می یابد.

تهیه آمار دقیق میزان فرسایش خاک و تولید رسوب در حوزه های آبخیز به منظور اجرای پروژه های حفاظت آب و خاک ضروری است. در این ارتباط استفاده از مدل های فرسایش و رسوب ابزاری کار آمد محسوب می شود. هدف از این تحقیق ارزیابی کارایی مدل (Hillslope Erosion Model) HEM جهت برآورد رسوب ناشی از رگبارها در کرت های مرتعی ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی خسبیجان در شهرستان اراک می باشد. بدین منظور از داده های مربوط به 11 واقعه بارندگی به همراه رسوب و رواناب حاصل از آن استفاده شد. برای اجرای مدل ورودی های مورد نیاز آن شامل ارتفاع رواناب، درصد پوشش تاجی، درصد پوشش زمینی، بافت خاک، درصد و طول شیب وارد مدل گردید. نتایج نشان داد بدون واسنجی مدل، مقادیر رسوب تخمینی با مقادیر مشاهده ای تفاوت معنی داری داشتند. به همین منظور واسنجی عامل فرسایش پذیری خاک به دلیل نزدیک کردن مقادیر رسوب برآوردی مدل و رسوب مشاهده ای انجام پذیرفت. نتایج حاصل از واسنجی عامل فرسایش پذیری و اختصاص مقدار 1.1 دلالت بر تساوی آماری میانگین مقادیر رسوب مشاهده ای و برآوردی داشت هم چنین برازش رگرسیونی بین داده های مشاهده ای و برآوردی در مقدار 1.1 برای عامل فرسایش پذیری خاک بر ارتباط آنها با ضریب تبیین 0.83 و خطای برآورد 54.9 درصد دلالت داشت.