مجله مرتع
سال یازدهم شماره 3 (پیاپی 43، پاییز 1396)

در پژوهش حاضر به بررسی مولفه های کمی و کیفی روغن فرار حاصله از اندام های مختلف گیاه Echinophora cinerea Boiss. پرداخته شد. بدین منظور، پس از جمع آوری اندام رویشی گیاه مورد مطالعه از رویشگاه طبیعی آن در منطقه گردنه بیژن واقع در شهرستان دنا در استان کهگیلویه و بویراحمد، تفکیک اندام های گیاهی و سپس خشک نمودن در محیط آزمایشگاه، اسانس موجود، به روش تقطیر با آب استخراج شده و سپس اجزاء شیمیایی آن ها، با بهره گیری از دستگاه های GC-FID و GC/MS جداسازی و شناسایی شدند. نتایج نشان داد که میزان بازدهی اسانس حاصله از دو تیمار گل و ساقه مشابه یکدیگر و بیش از نمونه برگ می باشد درحالی که بیشینه تعداد اجزاء شیمیایی موجود در اسانس نمونه برگ ها ملاحظه گردید. از نظر کیفی نیز تفاوت های قابل توجهی به چشم می خورد اما در مجموع، در همه تیمارهای مورد ارزیابی، چهار ترکیب فارنسول<2،3- دی هیدرو->، کارواکرول، اولئیک اسید و ژرانیول به عنوان شاخص معرفی می گردند. شایان ذکر است که در مقایسه میان اجزاء ترپنی، سهم حضور مونوترپن های حاوی اکسیژن در تیمار ساقه و سزکویی ترپن های حاوی اکسیژن در تیمارهای برگ و گل، غالب بودند. لذا برای استفاده مطلوب از همه خواص روغن معطر موجود در گیاه دارویی خوشاریزه کوهستانی، ترکیب گل، برگ و ساقه توصیه شده و قدر مسلم نمی توان قائل به تمایز و ارجحیت در میان اسانس حاصله از سه اندام متفاوت گیاه مورد مطالعه گردید.

مراتع به لحاظ تامین علوفه مورد استفاده دام، حفاظت آب، خاک و خدمات دیگری که به جامعه می دهند، از منابع طبیعی کم هزینه و پراهمیت می باشد، که شناخت دوره ای از وضعیت این اراضی و مدیریت اصولی آن ضروری می سازد. بر همین اساس پایش پوشش مرتع ییلاقی آق داغ خلخال در استان اردبیل از سال 1387 تا 1391 انجام شد. در ابتدا با استفاده از منابع در دسترس، رویشگاه های عمده منطقه تعیین و بعد در هر رویشگاه یک منطقه معرف برای آماربرداری انتخاب شد. سپس در هر منطقه معرف عوامل مربوط به پوشش تاجی، تراکم و فراوانی و در طول 3 ترانسکت500 متری در30 پلات (5/1× 5/1 متری) و همچنین رطوبت و کربن آلی سطح خاک اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که در یک دوره چهار ساله، متناسب با تغییرات بارندگی و دمای محیط، تحت شرایط مدیریت بومی اعمال شده، گندمیان دایمی نقش اصلی در روند تغییرات پوشش گیاهی داشتند. به طوری که تغییرات در گندمیان چندساله از جمله Agropyron cristatum (L.)Gaertn.، Bromus tomentellus Boiss.،Festuca ovina L. و Trin. Ex Domin. Koeleria caucasica معنی دار بوده ولی در پوشش بوته ای ها بطئی و غیرمعنی دار بوده است. تغییرات کربن آلی خاک روندی کند و بطئی داشته است. تغییرات پوشش خاک با توجه به ثبات نسبی پوشش سنگ و سنگریزه و لاشبرگ، تابع تغییرات پوشش تاجی کل بوده است. نتایج حاصل از بررسی، روند تغییرات سال به سال در پوشش گیاهی، تغییرات سال به سال اقلیمی و رطوبت خاک و نیز چگونگی وضعیت فرسایش خاک می تواند به عنوان راهنمای مناسبی برای تصحیح روش های فعلی مدیریت این اکوسیستم های مرتعی مورد استفاده قرار گیرد.

هدف از انجام این تحقیق بررسی اثر خشکی و پرایمینگ با اسید آسکوربیک بر صفات فیزیولوژیکی گونه Taverniera cuneifolia در شرایط گلخانه ای بود. پرایمینگ با اسید آسکوربیک در چهار سطح (0، 50، 100 و 200 میلی مولار) به مدت 24 ساعت در 4 تکرار و 30 عدد بذر در هر تکرار به صورت کاملا تصادفی انجام شد. بذرهای پرایم شده این گونه در داخل گلدان های پلاستیکی در شرایط گلخانه قرار داده شدند. آبیاری تمامی گلدان ها تا مرحله جوانه زنی با آب مقطر صورت گرفت. برای ایجاد تنش خشکی بر نهال ها از چهار دوره آبیاری (3، 6، 9 و 12 روزه) استفاده شد. همچنین برای مدت 64 روز گیاهان با استفاده از حد ظرفیت مزرعه آبیاری شد ند و در نهایت صفات فیزیولوژیکی (نرخ فتوسنتز خالص، هدایت روزنه ای، تعرق آبی، دمای سطح برگ و پتانسیل آبی) اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزاز SPSS صورت گرفت و مقایسه بین میانگین داده ها با استفاده از آزمون دانکن (p<0.05) انجام شد. نتایج نشان داد که افزایش تنش خشکی سبب شد، کاهش معنی داری در صفات فیزیولوژیکی گونه cuneifolia.T مشاهده شود. تنش خشکی اثرات منفی بر صفات فیزیولوژیکی نهال این گونه داشت. کمترین نرخ فتوسنتز و پتانسیل آبی گیاه و همچنین بیشترین کارایی مصرف آب در دوره آبیاری 12 روزه و بدون پرایمینگ (شاهد) نشان داده شد.

امروزه اهمیت استفاده از دانش بومی هر روستا به عنوان یکی از راهکارهای کلیدی به منظور تحقق اهداف مدیریتی و توسعه پایدار روستاها بر کسی پوشیده نیست. به همین منظور مقاله حاضر در قالب یک تحقیق کیفی با مشارکت عملی باهدف توجه به کاربرد دانش بومی مردم روستا امامزاده صالح کوتاه شهرستان اندیکا در زمینه تولید و مدیریت محصولات دامی انجام شده است. نتایج تحلیلی، ادراکی و طبقه بندی شده حاصل از این تحقیق نشان می دهد که مردم روستا نسبت به شیوه فرآوری و سودآوری محصولات دامی آگاهی داشته و آن را از گذشتگان خود به ارث برده اند. هدف آن ها به خصوص از آنجایی که این وظیفه در یک نهاد «عیالواری» بر عهده زنان روستا می باشد، کمک به اقتصاد خانواده است. آن چنان که از گذشته زن روستایی نقش بسیار گسترده ای در تمام ارکان زندگی روستایی ایفا می کنند. همچنین نتایج نشان می دهد که در این روستا با توجه به وسعت و کوهستانی بودن مراتع هدایت گله در مرتع به صورت انفرادی اما در استفاده از مراتع به صورت مشارکتی است و در این راستا پرورش دام در وهله اول به منظور تولید گوشت، سپس فرآوری های حاصل از شیر مانند «کره»، روغن محلی« و »کشک« دیگر محصولاتی که به اقتصاد خانواده کمک می کنند، صورت می گیرد. در راستای تولید و مدیریت محصولات دامی عقاید و تعصبات فرهنگی در قالب سازمان اجتماعی خاص شکل گرفته که مورد تائید کلیه افراد این سازمان است. در نهایت می توان گفت که دام گذاری متناسب در مرتع و نوع رابطه دامداران روی مدیریت آن، بر عملکرد دام در مرتع و در نتیجه میزان درآمد دامدار موثر است.

تحقیق حاضر به منظور بررسی سمیت غلظت های مختلف (صفر، 50، 100، 200 و 400 میکروگرم بر میلی لیتر) نانواکسید آهن (Fe3O4) بر جوانه زنی، رشد ریشه چه، ساقه چه و گیاهچه دو گونه Fisch. ex Link Agropyron desertorumو Agropyron elongatum (Host). Beauv بر پایه طرح کاملا تصادفی با 4 تکرار صورت گرفت. نتایج نشان داد، غلظت بالای نانواکسید آهن کاهش درصد جوانه زنی و رشد گیاهچه در دو گونه مورد مطالعه را به دنبال دارد، به طوریکه غلظت 400 میکروگرم بر میلی لیتر این نانوذره باعث کاهش درصد جوانه زنی A. desertorum (از 95 به 70 درصد) و A. elongatum (از 84 به 45 درصد)، همچنین کاهش رشد گیاهچه A. desertorum (از 08/8 به 32/6 سانتی متر) و A. elongatum (از 62/11 به 27/7 سانتی متر) شد. A. elongatum در خصوصیات مورد مطالعه بیشتر از A. desertorum تحت تاثیر غلظت های مختلف نانوذره مورد مطالعه قرار گرفت.

گیاهان دارویی در عرصه های منابع طبیعی به عنوان یکی از مهم ترین راهبرد ها در زمینه سلامت، تجارت و فناوری مطرح هستند. کنگر صحرایی یکی از گیاهان دارویی و متعلق به خانواده کاسنی است. بر اساس نقشه تیپ های گیاهی و اطلاعات موجود تعداد 60 پایه گیاهی از گونه مذکور از چهار روی فعالیت های اصلاح و احیای مراتع با هدف تولید علوفه، افزایش تنوع گونه ای و پایداری اکوسیستم انجام می شود. هدف از این تحقیق بررسی شاخص های تنوع و غنای گونه ای در مراتعی که در آن عملیات مکانیکی اصلاحی هلالی های آبگیر انجام شده بود در مراتع نارون شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان می باشد. بدین منظور در هر کدام از مناطق اصلاحی و شاهد به روش سیستماتیک- تصادفی تعداد 5 ترانسکت 150 متری مستقر و در امتداد هر ترانسکت تعداد 10 پلات دو متر مربعی به شکل تصادفی مطالعه شد. در هر پلات اطلاعات پوشش گیاهی شامل گونه، درصد تاج پوشش و تراکم گونه های گیاهی اندازه گیری شد. جهت مقایسه شاخص های مختلف تنوع بین دو منطقه از آزمون تی مستقل و برای رسم مدل های وفور –رتبه ای (سری هندسی، سری لگاریتمی، لوگ نرمال و عصای شکسته) از نرم افزار PAST استفاده شد. نتایج نشان داد که کلیه شاخص های تنوع در منطقه اصلاحی با منطقه شاهد اختلاف معنی داری دارند، ولی بین شاخص های غنا در دو منطقه اختلاف معنی داری مشاهده نشد (٪ 5 = α). از بین مدل های پارامتریک توزیع برازش شده برای منطقه مورد مطالعه، مدل لوگ نرمال بهترین مدل بردازش شده بود که بیانگر حضور جوامعی به نسبت پایدار با فراوانی گونه ای متوسط تا زیاد می باشد. به نظر می رسد اجرای هلالی های آبگیر باعث شده است که پوشش گیاهی بطور یکنواخت در منطقه وجود داشته باشد و این تنوع گیاهی بهتر و پایداری بیشتر اکوسیستم را بدنبال داشته است.

عوامل زنده و غیر زنده در ترکیب و ساختار جامعه گیاهی بسیار موثر می باشند، از مهم ترین عوامل زنده تسهیل و رقابت می باشد که در حضور عوامل غیرزنده مانند آتش و جهت جغرافیایی تغییر پیدا می کنند. این مطالعه به منظور بررسی اثر جهت و آتش سوزی بر پوشش زیر گونه Onobrychis cornuta در علفزار های کوهستانی انجام شده است. برای این منظور در هر یک از جهت های شمالی و جنوبی و نیز منطقه سوخته و شاهد تعداد 25 پایه اسپرس و 25 پایه بوته سوخته اسپرس انتخاب و برای مقایسه با فضای بیرون به همان تعداد در بیرون بوته به صورت جفتی پلات (در مجموع 200 پلات) انتخاب شد. برای تعیین مهم ترین عامل تاثیر گذار بر توزیع گونه ها از مدل خطی ترکیبی عمومی و برای مقایسه میانگین ها از آزمون تی غیرجفتی استفاده شد. بر اساس نتایج به دست آمده برای پوشش بیرون بوته، جهت در مقدار پوشش کل گونه ها (01/0; P<57/16F=) تاثیر بیش تری داشت. در مورد گروه های کارکردی نیز جهت مهم ترین عامل برای گروه های گندمیان چندساله و بوته ای ها بود. همچنین آتش سوزی در پهن برگان یکساله، گیاهان بالشتکی و ژئوفیت ها بیش ترین تاثیر را داشت. اما برای پوشش زیر بوته، جهت دامنه و اثر متقابل جهت و آتش به ترتیب بیش ترین تاثیر را بر مقدار پوشش کل گونه ها داشتند (05/0; P<76/4F= و05/0; P<94/5F=) و در مورد گروه های کارکردی، جهت مهم ترین عامل برای گروه گندمیان چندساله و آتش عامل اصلی پراکنش پهن برگان یکساله و گیاهان بالشتکی، می باشد.

مراتع بخش وسیعی از خشکی های سطح جهان را به خود اختصاص داده اند که در برخی مناطق به دلیل عوامل محیطی و انسانی دچار تخریب شده اند. استفاده از جنبه های مغفول مانده این عرصه ها مانند گیاهان دارویی با در نظر گرفتن پایداری می تواند فشار بر این عرصه ها را کاهش دهد. این مطالعه در دو منطقه سیستان و بلوچستان بر روی گیاه هندوانه ابوجهل به عنوان یک گونه مهم دارویی صورت گرفت. وضعیت مرتع با روش چهار فاکتوری ارزیابی شد. صفات مورفولوژیک بر روی توده های انتخاب شده در دو منطقه اندازه گیری شد. برای بهبود جوانه زنی آزمایش با 13 تیمار بر روی بذور دو توده این گیاه به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با چهار تکرار انجام گردید. وضعیت مرتع در دو رویشگاه مورد ارزیابی فقیر بود. نتایج نشان داد که به لحاظ صفات مورفولوژیکی هم بین دو توده تفاوت معنی داری در کلیه صفات به جز وزن هزاردانه وجود دارد. عمق ریشه و طول شاخه در منطقه زابل تا حدود دو متر بوده که نشان دهنده قابلیت حفاظتی این گونه است. در خصوص جوانه زنی، تمامی تیمارها باعث افزایش جوانه زنی و رشد گیاهچه های هندوانه ابوجهل در هر دو توده گردید. به طور کلی بر اساس سهولت استفاده، کم خطر بودن و احتمال آسیب رساندن به جنین در مقایسه با مواد شیمیایی، تیمار آبشویی به مدت 48 ساعت مناسب ترین روش غلبه بر خواب بذر و بهبود جوانه زنی و رشد گیاهچه های هندوانه ابوجهل می باشد. با توجه به فقیر بودن پوشش گیاهی و فرسایش بادی در منطقه استفاده از این گونه دارویی می تواند راهکار مدیریتی مناسبی جهت اصلاح از دیدگاه مرتعی و کشت در مزارع منطقه باشد.

امروزه بسیاری از عرصه های منابع طبیعی دستخوش عملیات معدنکاوی شده اند. استخراج معادن در اکوسیستم های طبیعی همچون مراتع پیامدهای زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی با خود به همراه داشته است که منجر به تغییرات مثبت و منفی در وضعیت معیشتی ساکنین منطقه گردیده است. از این رو، در تحقیق حاضر سعی گردید تبعات مستقیم (اقتصادی، اجتماعی) و غیرمستقیم (اکولوژیکی و زیست محیطی) معدنکاری در شهرستان دهگلان بر وضعیت معیشتی بهره برداران از دیدگاه آنها و به صورت کیفی مورد ارزیابی قرار گیرد. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بود. برای تعیین روایی پرسشنامه از پانل متخصصان و به منظور برآورد پایایی پرسشنامه از آزمون ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. جامعه آماری تحقیق شامل 218 مرتعدار از 6 نظام بهره برداری مشاعی در شهرستان دهگلان بود. با روش کوکران و تطبیق با جدول مورگان و کرجسی 140 مرتعدار انتخاب شدند. نمونه گیری با استفاده از روش تصادفی سیستماتیک انجام شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از آزمون های همبستگی اسپیرمن، کندال تائو b و تحلیل مسیر انجام شد. در روش تحلیل مسیر از رگرسیون چندگانه به شیوه جبری استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که بین چهار شاخص پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و اکولوژیکی با تغییر معیشت مرتعداران رابطه مثبت و معنی دار وجود داشت و این شاخص ها قادر به تبیین 86 درصد از تغییرات وضعیت معیشتی بهره برداران بودند. به علاوه مدل تحلیل مسیر نشان داد که پیامدهای اقتصادی بیشترین اثر مستقیم، پیامدهای زیست محیطی بیشترین اثر غیرمستقیم و پیامدهای اکولوژیکی بیشترین اثر کل را بر تغییر و عدم بهبود معیشتی مرتعداران و شهرستان دهگلان داشته است. با توجه به شرایط حاکم، معدن کاوی در مراتع منطقه مورد مطالعه در حال حاضر یک تهدید محسوب می گردد. با توجه به عدم وجود روشی علمی برای فعالیت معدنکاری نه تنها سودی برای معدنکار حاصل نشده بلکه تخریب اکولوژیکی و زیست محیطی مراتع منطقه را نیز به دنبال داشته است.

وضعیت مرتع مهمترین عاملی است که در مدیریت مرتع ضروری است. روش های تعیین وضعیت مراتع برای درمنه زارهای مرکزی ایران کارآئی لازم را ندارند و این مسئله موجب اتخاذ شیوه های نامناسب مدیریتی برای 45 درصد از عرصه های طبیعی کشور (تحت اشغال گونه درمنه دشتی) می گردد. از علل عدم کارآئی روش های متداول تعیین وضعیت درمنه زارها، خاستگاه اولیه و ضعف تئوریک این روش ها و عدم استفاده از تجربیات و دانش بومی بهره برداران و کارشناسان با تجربه در طراحی آن ها می باشد. به منظور رفع اشکالات مذکور، در این تحقیق ضمن بررسی منابع موجود علمی و برگزاری 2 کارگاه جداگانه با حضور بهره برداران و کارشناسان مرتبط با درمنه زارهای مرکزی ایران، مجموعا تعداد چهل شاخص استخراج و روش ارزیابی هر شاخص نیز تعیین گردید. سپس با انتخاب پارک ملی کلاه قاضی به وسعت 46448 هکتار به عنوان منطقه مرجع و مراتع اطراف آن اقدام به ارزیابی و امتیازدهی شاخص ها در سایت های متناظر درون و بیرون پارک گردید. پس از ارزیابی، اقدام به هم مقیاس سازی امتیازات مربوطه بر مبنای صفر تا صد گردید. به منظور تعیین شاخص های موثر در تعیین وضعیت مرتع، طی سه مرحله اقدام شد 1) به وسیله نرم افزار SPSS در قالب آزمونt زوجی، شاخص هایی که اختلاف معنی دار در حد 01/0 و 05/0 در بیرون و درون پارک را داشتند مشخص شدند. 2) از بین شاخص های انتخاب شده مرحله 1 آنهائی که بیشترین تمایز بین سایت های مرجع و ارزیابی را با توجه به مقایسه t به دست آمده با t جدول (756/2) داشتند، به عنوان شاخص های موثر تعیین شدند. 3) از میان شاخص های مرحله 2 (شاخص های موثر)، آنهائی که حدافل در دو منبع از منابع سه گانه استخراج اولیه (کارگاه مشارکتی بهره برداران، کارگاه مشارکتی کارشناسان و منابع علمی) معرفی شده بودند تحت عنوان شاخص های موثر نهائی تعیین گردیدند. نتایج نشان داد که از چهل شاخص به دست آمده از منابع سه گانه استخراج اولیه، 27 شاخص دارای اختلاف معنی دار در سطح 1 و 5 درصد بودند و از میان 27 شاخص مذکور، در مرحله دوم 21 شاخص تحت عنوان شاخص های موثر اولیه انتخاب و نهایتا در مرحله سوم، 12 شاخص به عنوان شاخص های موثر نهایی در تعیین وضعیت درمنه زارها معرفی شدند. این شاخص ها عبارتند از: فرم بوته های دائمی مرغوب، تولید علوفه، گیاهان مرغوب، ترکیب گیاهان، گیاهان مهاجم، تکثیر گیاهان مرتعی (زادآوری)، درصد لاشبرگ، گیاهان نامرغوب، فرسایش خاک، بنیه و شادابی گیاهان، تراکم گیاهان و درصد تاج پوشش دائمی.

مس یک عنصر ریزمغذی گیاه است، به گونه ای که کمبود آن متابولیسم گیاه را تحت تاثیر قرار می دهد. مقدار زیاد مس باعث ایجاد سمیت در گیاه از طریق ایجاد گونه های فعال اکسیژن می شود. پژوهش حاضر به منظور بررسی اثر سطوح مختلف سولفات مس بر جوانه زنی بذور و ساختار تشریحی شبدرک در قالب طرح پایه کاملا تصادفی انجام پذیرفت. تنش اعمال شده در این آزمایش شامل سطوح مختلف سولفات مس با غلظت های صفر (تیمار شاهد)، 1،3، 4 و 7 میلی گرم در لیتر بود. نتایج نشان داد که درصد جوانه زنی و سرعت جوانه زنی در سطح 5 درصد معنی دار نبود، اما طول ساقه چه و ریشه چه، وزن تر ساقه چه و ریشه چه، وزن خشک ساقه چه و ریشه چه در سطح 5 درصد معنی دار بودند. همچنین، سولفات مس باعث کاهش طول ساقه و ریشه و انشعابات ریشه گردید. در برگ با افزایش سطوح سولفات مس، ضخامت مزوفیل برگ کاهش یافت. کمترین ضخامت مزوفیل برگ در تیمار 7 میلی گرم در کیلوگرم سولفات مس یافت شد (033/560 میکرومتر). در ریشه با افزایش غلظت سولفات مس، ضخامت پارانشیم، آوند آبکش و آوند چوبی کاهش پیدا کرد. کمترین مقدار ضخامت پارانشیم، آوند آبکش و آوند چوبی در تیمار 7 میلی گرم در کیلوگرم سولفات مس مشاهده شد (96/179، 033/100 و 033/150میکرومتر). تنش مس باعث افزایش ضخامت بافت های ساقه به استثنای کوتیکول شد.