ماهنامه گستره انرژی
پیاپی 47-48 (فروردین 1390)

دست اندرکاران صنعت نفت ایران هر سال با آغاز فصل بهار فرصتی نو برای تبادل و تعامل نظر رو در رو در نمایشگاه سالانه این صنعت می یابند. حضور نمادین بخش دولتی در کنار بخش خصوصی و حضور دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و بازدید متخصصان، صاحبنظران و دست اندرکاران عرصه انرژی کشور امکان مغتنم و ارزشمند فراهم می آورد تا جمع حاضر بتواند با مرور نقاط قوت و ضعف فعالیت های مشترک گذشته از برنامه های سال جاری صنایع بالادستی و پایین دستی صنایع نفت و گاز مطلع شده تا بتواند بر اساس نیازها و توان موجود در داخل فعالیت های سال جاری این صنعت را رقم بزنند

در میان کشورهای دارنده ذخایر نفتی، اولین تجربه ملی سازی در مکزیک در سال 1938 و در ایران در سال 1951 به وقوع پیوست. مکزیک تحت تحریم قرار نگرفت اما به شدت از سوی آمریکا منزوی و تهدید شد. ولی ایران در همان سال اول ملی سازی تحریم شد و سپس با طرح یک کودتای نظامی توسط آمریکا و همراهی انگلستان از مسیر ملی شدن دور شد. در واقع اولین تحریم نفتی در تاریخ صنعت نفت جهان بر علیه ایران اعمال گردید و در حال حاضر هم جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم نفتی در جهان محسوب می شود. به مناسبت شصتمین سال ملی شدن صنعت نفت در ایران به جا دیدیم نقش انگلستان که اولین بهره بردار نفت در ایران بود را تا ملی شدن صنعت نفت و وقایع پس از آن مرور کنیم. مرور نقش دولت انگلستان نشان می دهد که این کشور تمایلی به از دست دادن امتیازات یک جانبه خود نداشته و همواره سعی داشته از حق حاکمیت ملی ایران بر منابع نفت خود جلوگیری کند.

دکتر سید مسعود میرکاظمی انتقال فناوری های منجر به تولید محصول را میانبر علمی برای دستیابی به اهداف صنعت نفت برشمرد و گفت، برای تحقق این موضوع، وزارت نفت در چارچوب نظام نامه جدید پژوهشی حاضر است پروژه های پژوهشی خود را با مراکز علمی کشور دو برابر کند. وزیر نفت، اثربخشی پروژه های پژوهش در صنعت نفت را یکی از مهم ترین نکات پیش روی این صنعت برشمرد و گفت، هر ساله هزینه ای بابت پروژه های تحقیقاتی و توسعه ای در صنعت نفت پرداخت می شود که تلاش می کنیم با اقدام هایی همچون تدوین نظام نامه جدید پژوهشی، این سرمایه گذاری ها به خروجی مطلوب (تولید انبوه) بینجامد. وی اصلاح نظام نامه پژوهشی صنعت نفت را همسو با افزایش اثربخشی پروژه های صنعت نفت خواند و گفت، در صورت اجرای کامل این نظام نامه، علاوه بر خودکفایی صنعت نفت در زمینه فناوری های مورد نیاز، صادرات آن نیز دور از دسترس نخواهد بود.

وقوع تحولات سیاسی در کشورهای خاورمیانه که هم اکنون در کشورهای عربی در حال دنبال شدن است و رسیدن نفت برنت به بیش از 110 دلار در فروردین ماه سال جاری نشان از انتظار تحولات بیشتر در عرصه بازار نفت جهان است. در این میان اگر چه ممکن است ظرفیت های بعضی از این کشورها دستخوش تغییراتی شود اما باید چگونه عوامل ساختاری و فراساختاری اثرات خود را در آینده در روند قیمت نفت نشان می دهد. برای بررسی این موضوع گفتگوی کوتاهی با دکتر فریدون برکشلی کارشناس ارشد انرژی و عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات بین المللی انرژی ترتیب دادیم و با طرح سؤالات ماهنامه نظرات ایشان را جویا شدیم

توجه به انرژی های نو در ایران طی چند دهه اخیر بیشتر در حد مطالعه و رصد فعالیت سایر کشورها در این زمینه بوده است، اما در سال های اخیر با نصب توربین های بادی ونیروگاه خورشیدی استفاده از انرژی های نو شکل جدی تری به خود گرفته است. اگر چه هنوز شناخت پتانسیل های به کارگیری از این انرژی ها در ایران کامل نیست. اما با منطقی شدن قیمت حامل های انرژی در ایران امکان استفاده از این انرژی ها جدی تر از قبل خواهد شد. اما آنچه ضروری است وجود برنامه ای مدون و استراتژیک برای به کارگیری منطقی صور مختلف انرژی های نو با وجود تنوع و توان بالقوه موجود در کشورمان خواهد بود.

وابستگی بودجه های سنواتی به نفت طبق برنامه های توسعه ای، سیاست های کلی و سند چشم انداز 20 ساله باید کاهش پیدا کند اما همچنان وابستگی بودجه ها به نفت در حال افزایش است که این افزایش می تواند نگرانی هایی را برای نسل های آینده به دنبال داشته باشد چرا که علی رغم درآمدهای بالای نفتی و فروش نفت خام شاهد توسعه چندانی در صنعت نفت و راه هایی برای بهره برداری نسل های آینده از ماحصل فروش نفت نیستیم

تولید نفت خام کشور عمدتا در مناطق نفت خیز جنوب انجام می شود. بنابر این در برنامه های میان مدت و بلند مدت تولید نفت، سهم این بخش به عنوان قدیمی ترین تشکیلات صنعت نفت سهم بسیار قابل ملاحظه ای است. اما صنعت نفت در جهان در تولید و بهره برداری با تغییر و تحولات بسیاری در زمینه علمی و فنی، نحوه و نگرش مدیریت برخوردار شده است. برای بررسی روند فعالیت های تولید و بهره برداری مناطق نفت خیز جنوب گفت وگویی با مهندس حمید بورد مدیرعامل شرکت نفت و گاز مارون که یکی از شرکت های تابعه مناطق نفت خیز جنوب است انجام داده ایم. در این گفت وگو نحوه نگرش به تولید و بهره برداری در مناطق نفت خیز جنوب و مشکلات و فرصت های ناشی از تحریم ها و حضور فعال تر بخش خصوصی متخصص و علاقه مند به این عرصه را به بحث و بررسی گذاشتیم.

یک مؤسسه تحقیقاتی طی تحلیلی در رابطه با ریاست ایران بر اوپک در سال 2011 تصریح کرد، ایران می تواند با استفاده از اختیارات ریاستی خود موجب تغییراتی در بازار نفت طی این سال شود. مؤسسه تحقیقاتی (جی.ال.گروپ) در تازه ترین گزارش خود به بررسی ریاست ایران در سازمان اوپک از ابتدای سال 2011 پرداخت و نوشت پس از 36 سال ایران بار دیگر به ریاست سازمان اوپک رسیده است.

یک کارشناس انرژی، عدم افزایش حتی یک درصد به ضریب بازیافت مخازن نفتی در برنامه چهارم خبر داد و گفت، تا زمانی که جایگاه وزارت نفت و شرکت ملی نفت را در موضوع مدیریت مخازن مشخص نکنیم، مشکل افزایش نیافتن ضریب بازیافت مخازن ادامه دارد.
علی خواجوی گفت، موضوع ازدیاد برداشت از میادین نفتی در سال های گذشته همواره مورد توجه مسئولین و دولت های مختلف بوده است، اما متاسفانه به دلایل متعددی در طی این مدت نتیجه دلخواه و مورد انتظار حاصل نشده است. وی افزود، به نظر می رسد برای پیشرفت و دستیابی به موفقیت در این زمینه باید در سه بعد ساختار مدیریت مخازن کشور، تغییر نگرش و رویکرد و همچنین رویه های اجرایی، تحول و تجدید نظر اساسی صورت پذیرد.

سابقه صد ساله در تولید نفت خام و حضور فعال در گروه صادرکنندگان بزرگ نفت خام در خلال بیش از 60 سال گذشته موجب شده است که بسیاری از مسئولان و سیاستگذاران اقتصادی کشور به اشتباه بر این باور باشند که در آینده نیز این روند همچنان ادامه خواهد یافت، به نحوی که نه تنها تقاضای داخلی برای فرآورده های نفتی را می توان تا بیش از 80 سال دیگر پاسخ داد، بلکه با استمرار صدور نفت خام هیچ گونه کمبودی به لحاظ درآمدهای ارزی نخواهیم داشت.

افزایش تولید نفت عراق تهدیدی برای ایران به حساب نمی آید به شرط آنکه سرمایه گذاری کافی در صنعت نفت ایران صورت بگیرد. قلعه بانی، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران گفت، تا به حال افزایش تولید نفت خام عراق تا دو میلیون و 700 هزار بشکه در روز مشکلی برای ما ایجاد نکرده است. اما آنچه به نگرانی ها دامن زده برنامه ای است که عراق برای افزایش تولید نفت خود در هفت سال آینده در دست اجراء دارد.

وزارت نیرو تلاش کرده است تا با متنوع کردن راهکارهای تامین منابع مالی و اخذ مصوبه ای از دولت به منظور پرداخت بخشی از بدهی ها، تعهدات مالی خود به پیمانکاران را مجدانه در دستور کار قرار دهد بر این اساس، در بند الف-1 ردیف 8 قانون بودجه امسال دولت اجازه داده تا وزارت نیرو بتواند با فروش ده نیروگاه خود، منابع حاصل از آن را به صنعت برق بازگرداند که این خود می تواند بخشی از بدهی های وزارت نیرو به پیمانکاران را پرداخت کند.

در اقتصاد ملی ایران انرژی همواره دو نقش را ایفاء می کند: تامین انرژی مورد نیاز برای توسعه و تامین درآمد ارزی برای کشور، به طوری که سهم بالای نفت در تولید ناخالص داخلی کشور در دهه های اخیر مؤید این موضوع است. مقایسه تولید ناخالص داخلی (با احتساب نفت) و تولید ناخالص داخلی (بدون در نظر گرفتن نفت) به قیمت جاری نشان می دهد. سهم نفت در تولید ناخالص داخلی در گذر زمان روند کاهشی داشته و در سال 1387 به 73 درصد رسیده، اما با وجود این کاهش، باز هم تولید ناخالص داخلی ایران وابستگی بالایی به بخش انرژی دارد. اما در مجموع بخش انرژی در کشور زیربنای اصلی توسعه به شمار می آید و همواره دارای نقش بنیادی در بخش های اجتماعی- اقتصادی بوده است و از این رو تحقق اهداف عالیه سند چشم انداز در گرو توجه، برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت های موردنیاز برای تسهیل فرآیند توسعه بخش انرژی در کشور است. از جمله این پیش نیازها، پیش نیازهای قانونی است. پژوهش حاضر که توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی انجام شده است درصدد است تا بسترهای قانونی موردنیاز برای تحقق اسناد ملی مورد اشاره در حوزه انرژی را مورد بررسی قرار دهد

استفاده از منابع هیدروکربنی غیرمتعارف در جهان در دو سال گذشته باعث تحولات قابل توجهی در بازارهای جهانی انرژی شده است. مخازن گاز شیل های یکی از انواع منابع غیر متعارف است. بر اساس خاصیت نوع سنگ بستر و سیال داخل آن در طبیعت منابع غیر متعارف گازی به صورت های مختلف یافت می شوند که عبارتند از: گاز شیل ها، بستر زغال سنگ حاوی متان، هیدرات های گازی، ماسه سنگ های متراکم گازی برآوردها حاکی از آن است که حدود 32560 تریلیون فوت مکعب (حدود 914 تریلیون متر مکعب) ذخایر گاز متعارف در جهان وجود دارد و این در حالی است که ذخایر کنونی گاز طبیعی در سال 2009 حدود 187 تریلیون متر مکعب تخمین زده شده است. لازم به ذکر است که حدود 50 درصد از ذخایر گاز غیر متعارف در جهان به گاز شیل های تعلق دارد.