نشریه کارآگاه
پیاپی 14 (بهار 1390)

زبان شناسی حقوقی رشته ای است که با اهداف حقوقی موجود در نظام قضایی همراستا شده است و بر تمام شاخه های زبانشناسی از جمله آواشناسی، معناشناسی، گفتمان و... تاکید میکند. این علم در ایران چندان شناخته شده نیست، اما میتواند کاربرد بسیاری در نظام قضایی داشته باشد. کلاهبرداری از آن دست از جرایمی است که زبان، در تحقق آن نقش مستقیم دارد. باتوجه به قوانین موجود در ایران، کلاهبرداری زمانی شکل میگیرد که سه شرط مهم محقق شود؛ اول آنکه متقلبانه بودن وسایلی که کلاهبردار از آنها برای اغفال دیگری استفاده میکند، دوم اغفال و فریب خوردن قربانی که مستلزم عدم آگاهی وی نسبت به متقلبانه بودن وسایل مورد استفاده مجرم است و شرط سوم تعلق مال برده شده. دستکم شرط دوم ایجاب میکند که کلاهبردار با ابزار کلام مخاطب خود را اغفال کند. هدف نگارنده از نگارش این مقاله آن است که نشان دهد چگونه با تحلیل زبان شناختی میتوان الگوی مفهومی برای جرم کلاهبرداری ارائه کرد. نگارنده پس از بررسی پرونده های متعدد در دادسرا و پلیس آگاهی تهران بزرگ الگوی مفهومی را ارائه کرد که از شش عنصر نیاز / طمع، پیشنهاد/ تبلیغ، کنش تاثیری، عقد قرارداد / معامله بر اساس کارگفت تعهدی، مشکل(عدم اجرای کارگفت تعهدی) اتمام کار تشکیل شده است. این تحقیق میدانی، کاربردی و به لحاظ روش کار تحلیلی- توصیفی است.

قتلهای زنجیره ای، بی شک از وحشتناکترین و خیره کننده ترین پدیده های جنایات امروزی است. قتلهای زنجیره ای مبحث داغ رویکردهای جامعه شناختی، توسعه ای، جرم شناسی و روانشناسی هستند. قتلهای زنجیره ای پدیده ای جدید و منحصر به یک نقطه از جهان نیست، بلکه در همه جای جهان دیده میشود. اما این قتلها پدیدهای نسبتا نادر است و تخمین زده می شود که کمتر از یک درصد قتلهای حادث در سال را تشکیل میدهند. اما آثار روانی اینگونه جرائم جامعه را به شدت تحت تاثیر قرار میدهد. به طوری که هیچ نمای کلی از قاتلان زنجیرهای وجود ندارد. قاتلان زنجیره ای در بسیاری جهات از جمله انگیزه هایشان برای کشتن و رفتارشان در صحنه جرم متفاوت هستند. در این مقاله نگارنده به سه سوال مهم پاسخ داده است: انگیزه خشونت در قتلهای زنجیره ای چیست؟ تیپ شناسی قاتلان زنجیره ای و قاتلان دسته جمعی چگونه است؟ و تفاوتهای میان قاتل در قتلهای دسته جمعی و قتل عام زنجیره ای چیست؟

آشنای با ابزارهای که توسط مرتکبان جرم از آنها استفاده میشود، میتواند ما را در اتخاذ تدابیر مناسب در واکنش به جرم ارتکابی مساعدت نماید. این امر بویژه در مورد جرایم نوینی چون جرایم رایانه ای که ابزار و شیوه های به کار گرفته شده و ارتکابشان بسیار متفاوت از سایر جریام است، اهمیت بیشتری پیدا میکند. علاوه بر انها، در جرایمی چون جرایم رایانه ای که درآنها وسیله یا شیوه ارتکاب حایز اهمیت میباشد و اصولا درصورت عدم به کارگیری آنها اصلا جرم رایانه ای محقق نخواهد شد؛ آشنایی با ابزارها و شیوه های مخرب را انهای از قبیل ویروسها و ترواهای نرم افزاری، مسلما در تحلیل حقوقی و یا جرم شناختی جرایم مزبور، نقشی ویژه ای را ایفا مینماید لذا پر واضح است که روش های مبتنی بر رایانه در ارتکاب این جرایم باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. علاوه بر اینها آشنایی با بد افزارهای مجرمانه نقش زیادی را در پیشگری از جرایم رایانه ای بویژه تخرب و تروریسم رایانه ای ایفا مینماید و این خود نشانگر آن است که هر کاربری خود میتواند عاملی مهم در پیشگری از وقوع جرایم را انهای باشد و با اتخاذ تدابیر امنیتی مناسب عرصه را برای خرابکاران رایانه ای تنگ تر نماید. قانون جرایم رایانه ای نیز در این راستا به وضع مقرراتی چند پرداخته است و بدین سان گامی شاسته را در راستای مبارزه با ترویج استفاده از بدافزارهای رایانه ای برداشته است.

کلاهبرداری رایانه ای از قدیمیترین اشکال جرایم رایانهای با ابعاد مالی است. رشد سریع فناوری رایانه ای و تحول عصر اطلاعات و گسترش ارتباطات شبکه ای نه تنها امکان سوء استفاده از فناوری را افزایش داده، بلکه شیوه های ارتکاب جرایم رایانه ای بخصوص کلاهبرداری رایانه ای را نیز متنوعتر نموده و به دام انداختن مجرمان را نیز سختتر کرده است. با وجود این، جهت مقابله با ارتکاب جرم در محیط مجازی بخصوص کلاهبرداری، نیازمند تدابیر و راهکارهای نوینی هستیم لذا مهمترین هدف این پژوهش بررسی عوامل موثر بر کشف جرم کلاهبرداری رایانه ای، آسیب شناسی تخصصهای مورد نیاز کارآگاهان و ارائه راهکارهای مناسب به منظور کشف این جرم است. به همین منظور تحقیق حاضر با موضوع عوامل موثر بر کشف جرم کلاهبرداری رایانه ای پلیس آگاهی تهران به روش تحلیلی - پیمایشی تنظیم و با استفاده از ابزار مصاحبه و پرسشنامه اجرا شده است. برهمین اساس، فرضیه های تحقیق نیز پیرامون چهار محور اساسی شامل میزان توانمندی کارآگاهان، میزان تجهیزات سازمانی، میزان تعامل پلیس با مقامات قضایی، میزان آشنایی قضات با مبانی فنی و حقوقی این جرم، با استفاده از آزمون علامت و آزمون مربع خی دو مورد بررسی قرار گرفته است که نتایج حاصل از آزمونها در رابطه با ارزیابی فرضیه ها نشانگر تاثیر عوامل مذکور در کشف این جرم توسط افسران و کارآگاهان بوده است. همچنین روایی و پایایی پرسشنامه با استفاده از فرمول محاسبه آلفای کرونباخ انجام شده است که نتایج به دست آمده نشان دهنده ضریب اعتبار بالای پرسشنامه است. به علاوه پیشنهادها و راهکارهای مناسب به منظور ارتقای سطح تخصص و عملکرد کارآگاهان در جهت کشف جرم کلاهبرداری رایانه ای ارائه شده است. بخشی از شیوه های مقابله نیازمند ایجاد فرهنگ بهره گیری از رایانه و آگاه ساختن افراد و سازمانها در مورد مخاطرات سیستمهای رایانه ای است و نظارت دایمی سازمانها بر سیستمهای رایانه ای بر تدابیر امنیتی از قبیل حفاظت فیزیکی، حفاظت کارکنان، حفاظت ارتباطات و حفاظت اطلاعات در مقابله با کلاهبرداری رایانهای از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با توجه به اینکه ارتکاب جرایم رایانهای مستلزم حضور مرتکب در محل وقوع نتیجه جرم نیست و همچنین با توجه به جنبه فرا مرزی جرایم رایانه ای و محدود بودن اختیارات مراجع قانونی در حوزه مرزهای جغرافیایی، در این راستا بر لزوم همکاری های بین المللی در زمینه کشف، تعقیب و استرداد مجرمان تاکید میشود.

فساد مالی اعتمادی را که لازمه هر فعالیت اقتصادی سالم درجامعه است، از بین میبرد و بر قانون اثر گذاشته و آن را به گونه ای متفاوت به اجرا در میآورد، شبکه توزیع درآمدها را در جامعه بر هم میزند و فاصله فقیر و غنی را افزایش میدهد. این پدیده همچنین هزینه های معاملات دولتی را افزایش و درآمد دولت راکاهش میدهد، میانگین رشد اقتصادی را بر هم زده و آن را کاهش میدهد. یکی از ریشه های مهم فساد مالی، فساد اداری است مبارزه با فساد اداری یکی از راهکارهای جهاد اقتصادی است. تحقیق حاضر به بررسی ریشه های فساد اداری و سازمانی میپردازد. در این تحقیق به منظور تحلیل ریشه های فساد اداری و سازمانی از هوش تجاری در غالب یک الگوی پردازشگر اطلاعات استفاده شده است. هوش تجاری با توجه به رابطه ای که بین محیط و سازمان برقرار میکند، اطلاعاتی از عوامل منجر به فساد در یک اداره یا سازمان را مرتب و طبقه بندی میکند. نتایج الگو نشان میدهد که برای مبارزه و کنترل فساد اداری هیچ رویکرد واحدی نمیتواند به طرزی کارآمد از عهده مشکل برآید، بلکه ترکیبی از رویکردهای بازدارنده و ترمیمی آشکارا مورد نیاز است و موفقیت هرگونه ابتکار حقوقی منوط به وجود یک اراده قوی سیاسی و اجتماعی و نقش موثر قوه قضاییه و نیروی انتظامی در برخورد با عوامل فساد است.

بررسی های مطالعات علمی و کاوشهای عمیق تحقیقاتی حاکی از این حقیقت ارزشمند است که آموزه های دینی، معنوی، اخلاقی و ایمان نقش بسیار مهمی در آرامش روحی، روانی و رفتارهای تعادلی مبتنی بر عقلانیت داشته و همچنین تاثیرات شگرفی در پیشگیری از جرم، کجروی اجتماعی و بزهکاری دارند. متفکران و اندیشمندان بزرگی مانند علامه طباطبایی(ره)، استاد شهید مرتضی مطهری (ره)، مرحوم علامه جعفری(ره) و جرم شناسانی مانند گابریل تارد گراومیک، دیوید اونزوو ژورژ پیکای فرانسوی معتقدند ایمان و باورهای دینی نقش مهمی در کاهش جرم و پیشگیری از آن دارد. اسلام به مثابه آخرین ادیان توحیدی مشحون در ا دستورالعمل های کاربردی برای تربیت انسان با ایمان، متعادل و عاقل برنامه ای دارد و بر انجام آگاهانه و هوشمندانه مناسک و احکام شریعت مانند نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر که نقش حیاتی در سلامت فردی و اجتماعی او دارد و همچنین ابر کاهش و پیشگیری از جرایم نیز تاکید دارد.

در حوادث و بلایای طبیعی از قبیل سیل، زلزله و همچنین حوادث غیر طبیعی از قبیل جنگها، تصادفات، سقوط هواپیما و... ممکن است افراد زیادی کشته شوند که قابل شناسایی نباشند. در چنین مواردی، تنها روش ممکن برای تشخیص پیکر غیرقابل شناسایی و یا اجزای پیکر، بهره گیری از شاخصهای فناناپذیر ژنتیک است. این فناوری بر این نظریه استوار است که تفاوت میان افراد از تفاوت موجود در اطلاعات ژنتیکی DNA آنها ناشی میشود، لذا جهت پیشگیری از مفقود شدن میتوان یک بانک اطلاعات ژنتیکی برای جامعه هدف تهیه کرد تا در مواقع ضروری از این اطلاعات برای شناسایی افراد مفقود استفاده شود. 99درصد DNA انسان در افراد مختلف یکسان است و در حقیقت مقدار نسبتا کمی از DNA افراد با یکدیگر متفاوت است. بروز تنوع در این نواحی محدود اساس انجام آزمونهای ژنتیکی برای متمایز کردن افراد از یکدیگر است. یک درصد نواحی متغیر در سراسر ژنوم که به صورت تکراری و پراکنده ظهور مییابند، به عنوان مارکرهای ژنتیکی در اشکال مختلف معرفی شده اند( 1). چندین نوع توالی در سطح DNA وجود دارد که برای شناسایی میتوان از آنها بهره برد: VNTRs (تکرارهای پشت سر هم از نوکلئوتیدهای متنوع)، STRs (توالی های تکراری پشت سر هم کوتاه)، SNP (توالی های تک نوکلئوتیدی)، mtDNA (ژنوم میتوکندری)(2). باتوجه به قابلیتها ومحدودیتهای هریک از توالی های مذکور، بیشتر آزمایشهای امروزی بر روی DNA ، براساس تکثیر و آشکارسازی STRs صورت میگیرد. به دست آوردن اطلاعات ژنتیکی جهت تعیین هویت شامل مراحل ذیل است( 3): Profiling.4 PCR.3 Quality Control.2 extraction DNA.1 در این روش با تهیه یک بانک اطلاعات ژنتیکی از افراد شاغل در مشاغل پرخطر و مدیریت نرم افزاری اطلاعات، در هنگام بروز سوانح وحوادث با ردیابی اطلاعات ژنتیکی پیکرهای غیرقابل تشخیص و مقایسه با سوابق مندرج در بانک، شناسایی صورت میگیرد. از مزایای این روش میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: با توجه به اینکه در حوادث و جنگها گاهی ممکن است تنها یک تکه از استخوان، دندان، پوست، مو و... به دست آید، لذا بهترین روش جهت شناسایی، روش های مبتنی بر ژنتیک است.در این روش گذشت زمان باعث از بین رفتن اطلاعات نشده و میتوان از نمونه های استخوان مربوط به ده ها سال قبل نیز DNA استخراج کرد. باتوجه به اینکه اطلاعات ژنتیکی هر فرد منحصر به او و فناناپذیر است، لذا دقیقترین روش جهت شناسایی است. از سرعت بالا در شناسایی برخوردار است. با نوجه به موارد ذکر شده میتوان گفت که تعیین هویت ژنتیکی بهترین و مطمئنترین روش جهت شناسایی است، لذا برای امدادگران، خبرنگاران، نیروهای نظامی و انتظامی که به طور مداوم در معرض خطر، حادثه و ماموریتهای سخت قرار دارند، تهیه یک بانک اطلاعات ژنتیکی جهت پیشگیری از مفقود شدن در حوادث، لازم و ضروری به نظر میرسد.

در آموزش تحقیقات جنایی بیشتر از آنچه که به نظریه پردازی های علمی توجه شود، به یادگیری شیوه های تجربی و استفاده از آیین نامه های داخلی اکتفا شده است. این در حالی است که کارآگاه معاصر با وجود پیش رفت علم، با مسایل بغرنج تر و پیچیده تری روبرو می شود که در کنار شیوه های سنتی نیازمند راهبردی هدفمند و علمی است. در راستای دستیابی به این مهم باید در کنار نظریه پردازی های علمی، به آموزش کارآگاهان و بازپرسان معاصر با استفاده از الگوهای منسجم بازپرسی و بازرسی با استفاده از تحقیقات دانشگاهی و نوین پرداخته شود. در این نوشتار، ضمن بررسی توسعه نظریه تحقیق جنایی به الگوهای مختلف بازپرسی از جمله شیوه های استقراض فرهنگی، شیوه مطالعات کارآمد، شیوه بازپرسی عملی SARA ACCESS و به مطالعه برخی الگوهای راهنمای به کار گرفته شده توسط پلیس انگلستان پرداخته میشود.