فصلنامه مهندسی حمل و نقل
سال نهم شماره 4 (پیاپی 37، تابستان 1397)

افزایش آلودگی هوا و همچنین گرم شدن کره زمین باعث شده است که تمرکز مدیران و برنامه ریزان شهری بیشتر معطوف به حمل و نقل پاک و به عبارتی دیگر حمل و نقل همگانی گردد. در همین راستا نیز دوچرخه به عنوان یکی از ارکان حمل و نقل پاک بسیار مورد توجه برنامه ریزان قرار گرفته است و سعی در فرهنگ سازی برای استفاده از آن می کنند. به همین دلیل و برای افزایش استفاده از سیستم های اشتراک گذاری دوچرخه، در این مقاله به مکان یابی ایستگاه های دوچرخه و تعیین ظرفیت آن ها پرداخته می شود و به این منظور در ابتدا به ارائه یک مدل برنامه ریزی ریاضی پرداخته می شود. در این مدل، تقسیم شهر به تعدادی ناحیه ترافیکی و تعیین تعداد ایستگاه های دوچرخه صورت می گیرد. اهداف مهم این مدل، کمینه کردن تعداد ایستگاه ها و ظرفیتی است که بایستی در سطح شهر ایجاد و نصب گردد و همچنین بیشینه کردن فاصله دو ایستگاه که در ناحیه ایجاد می شوند، است. سپس الگوریتم تکاملی چندهدفه معروف به الگوریتم ژنتیک مرتب شده نامغلوب (NSGA-II) برای حل آن استفاده می شود. در انتها نیز برای ارزیابی قابلیت اجرایی مدل ارائه شده در این مقاله، مکان یابی ایستگاه های دوچرخه یک کلان شهر به عنوان مطالعه موردی انجام می گیرد. نتایج حاصل از اجرای الگوریتم NSGA-II دو جواب را برای مساله نشان داد که با مقایسه مقادیر تابع هدف در دو جواب بدست آمده نشان داد که جواب دوم که هدف اول مساله را کمینه و هدف دوم را بیشینه نموده بود مناسب تر است.

هدف این مقاله بررسی نحوه ایجاد نقشه شناختی (ذهنی) از زمان سفر کمان های شبکه ترابری در ذهن مسافران در اثر تجربیات روز به روز است. وجود این نقشه باعث می شود که افراد در انتخاب های خود برای سفرهای روز بعد تصمیم های مبتنی بر اطلاعات این نقشه اتخاذ نمایند. هدف دوم این مقاله چگونگی توسعه و نقش یادگیری پنهان مسافران در هنگام انجام سفرهای روزانه است. در این مطالعه برای بررسی عوامل تاثیرگذار بر نقشه شناختی و یادگیری پنهان، مطالعات آزمایشگاهی بر روی یک شبکه واقعی در دو حالت ترافیکی در دستور کار قرار می گیرد. سپس اطلاعات زمان سفر بصورت کمان-مبنا و مسیر مبنا از ذهن مسافران بازیابی می شود. همچنین برای بخش یادگیری پنهان، مسافران زمان سفری را برای برخی از کمان ها که تا بحال انتخاب نکرده اند، حدس می زنند. در ادامه فرضیه هایی در مورد چگونگی شکل گیری نقشه شناختی و یادگیری پنهان در افراد مطرح شده و برای بررسی صحت وسقم آنها، شاخص های ارزیابی مناسبی تعریف می شود. استنباط آماری فرضیه های آزمایش نشان می دهد عوامل میزان پراکندگی زمان سفر در بین کمان های شبکه ترابری، تعداد سفرها، تجربه رانندگی مسافر در شبکه های دیگر، میزان درجه خوش بینی/بدبینی مسافر، و وجود چراغ های راهنمایی در سطح شبکه به طور معنی داری بر روی نقشه شناختی شبکه حمل و نقل و یادگیری پنهان مسافران تاثیرگذار است.

در این مقاله یک مدل ریاضی جدید برای مکان یابی مراکز امداد موقت و مسیریابی پویای وسایل نقلیه امداد هوایی به منظور ارسال کالاهای امدادی به مناطق آسیب دیده در شرایط بحران ارائه شده است.تابع هدف مدل پیشنهادی شامل کمینه سازی حداکثر زمان انتقال کالاهای امدادی به مراکز تاسیس شده است. در مدل پیشنهادی مکانیابی مراکز امداد به گونه ای انجام می شود که تمامی نقاط آسیب دیده در شعاع پوشش مراکز تاسیس شده قرار گیرند. با توجه به شرایط حاکم به مناطق آسیب دیده همچون نیاز ضروری به کالاهای امدادی و اهمیت زمان خدمت رسانی،وجود پس لرزه ها، برآوردهای غیر دقیق از میزان خسارتها و مناطق حادثه دیده، و خرابی شبکه راه ها در مدل ارائه شده مناطق و میزان تقاضای هر منطقه پویا در نظر گرفته شده و از وسائط نقلیه هوایی به منظور ارسال کالاهای امدادی بهره گرفته شده است. با توجه به NP-Hard، مدل پیشنهادی، الگوریتم های ژنتیک و جست و جوی پراکنده برای این مسئله ارائه شده است، به منظور بررسی عملکرد الگوریتم های پیشنهادی نتایج حاصل از حل دقیق و الگوریتم های فرابتکاری ارائه شده مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است. در حل مسائل نمونه در ابعاد کوچک، میانگین زمان حل برای روش دقیق، الگوریتم ژنتیک و الگوریتم جستجوی پراکنده به ترتیب 669.8 ، 54.7 و 56.2 ثانیه بدست آمد. از نظر کیفیت جواب ها، متوسط خطا برای الگوریتم ژنیک 3.8 درصد و برای الگوریتم جست و جوی پراکنده 4.1 درصد بدست آمد. در ابعاد بالا از منظر کیفیت جواب الگوریتم ژنتیک از 27 مسئله حل شده، در 17 مورد جواب های بهتری نسبت به الگوریتم جست و جوی پراکنده پیداکرده است. نتایج نشان دهنده عملکرد مناسب الگوریتمهای حل پیشنهادی است.

طراحی شبکه های حمل ونقل نقش مهمی در کاهش قیمت تمام شده محصولات و افزایش رقابت پذیری آن ها دارد. از این رو، سازمان ها در پی راهی جهت تسریع حمل ونقل و کاهش هزینه های مربوط به آن هستند.این مقاله به ترکیب سه استراتژی نوین در مورد زمانبندی حمل و نقل در زنجیره تامین شامل زمانبندی جامع تولید در تامین کنندگان، استفاده از ناوگان حمل ونقل مشترک برای انتقال قطعات تولید شده در تامین کنندگان به شرکت سازنده و یکپارچگی تصمیمات در حوزه زمانبندیتولید و حمل ونقل می پردازد. در زنجیره تامین مورد بررسی فرض می شود که تعدادNo سفارش وجود دارد که پس از تولید توسط Ns تامین کننده باید توسط Nv وسیله نقلیه به یک شرکت سازنده حمل شوند به منظور تحلیل این مدل پیشنهادی، ابتدا مدل ریاضی عدد صحیح مختلط برای مساله با هدف کمینه سازی مجموع زمان های تحویل سفارشات، توسعه داده شده است. سپس جهت حل مساله یک الگوریتم فراابتکاری کلونی زنبورعسل ارائه شده است. به منظور ارزیابی الگوریتم کلونی زنبور عسل پیشنهادی، نتایج آن با نتایج الگوریتم مطرح شده برای نزدیک ترین مساله در ادبیات موضوع به مساله مورد بررسی در این مقاله، مقایسه شده است. همچنین نتایج این الگوریم با جواب بهینه برای مسائل با ابعاد کوچک مقایسه شده است. نتایج مقایسات نشان از کارآیی بالای الگوریتم پیشنهادی دارد. همچنین روی سه پارامتر مساله شامل تعداد سفارشات، تعداد تامین کنندگان و تعداد وسایل نقلیه تحلیل حساسیت صورت پذیرفت. نتایج نشان داد که با افزایش تعداد سفارشات، مجموع زمان های تحویل سفارشات کاهش می یابد. همچنین با افزایش تعداد تامین کنندگان و تعداد وسایل نقلیه مجموع زمانهای تحویل سفارشات کاهش می یابد.

در جوامع امروزی با رشد جمعیت، افزایش مالکیت و تردد وسایل نقلیه، افزایش عرضه به تنهایی قادر به پاسخگویی نیازهای حمل و نقلی نیست و بایستی از روش های مدیریت تقاضا نیز استفاده شود. روش های مدیریت تقاضا می توانند در قالب سیاستهای محدودسازی مانند سیاست های قیمت گذاری محدوده ای و قیمت گذاری پارکینگ های حاشیه ای و همچنین در قالب سیاست تشویقی مانند ایجاد سامانه اتوبوس تندرو یا BRT بکار برده شوند. در این مقاله نتایج یک تحقیق در رابطه با بررسی تاثیر بکارگیری هرکدام و یا ترکیبی از سیاست های یاد شده بر رفتار انتخاب وسیله نقلیه کاربران برای سفرهای کاری به ویژه زمانی که یک سیستم حمل و نقل عمومی مناسب مانند سامانه اتوبوس تندرو در شهری مانند یزد فراهم شده باشد، ارائه شده است. نمونه آماری مورد نیاز این مطالعه از طریق پرسشنامه های تکمیل شده که برای مطالعات امکان سنجی ایجاد سامانه اتوبوس تندرو برای شهر یزد به روش رجحان بیان شده تهیه شده بود، فراهم گردید. در این تحقیق، برای سفرهای با هدف کاری مدل های لوجیت چندگانه و آشیانه ای ساخته شدند نتایج این مدل ها نشان داد که از میان سیاست های مورد بررسی، بالاترین تاثیر در کاهش سهم استفاده از خودروی شخصی و افزایش سهم اتوبوس تندرو مربوط به سیاست اخذ عوارض عبور و پس از آن سیاست قیمتگذاری پارکینگ بوده است. نتایج حاصل از این مدلها همچنین نشان داد که اعمال سیاست های مدیریت تقاضا به صورت ترکیبی می تواند تاثیر بسزایی در کاهش سهم وسایل نقلیه شخصی و افزایش سهم اتوبوس تندرو داشته باشد.

حمل ونقل مواد خطرناک برخلاف مواد دیگر به واسطه داشتن مخاطرات متعدد، از جنبه های مختلف اقتصادی و اجتماعی مورد توجه ویژهی شرکت های حمل ونقل و برنامه ریزان حمل ونقل قرار دارد. در تحقیق پیش رو، به بررسی و مطالعه مساله مکان یابی و مسیریابی مواد خطرناک توسط حمل ونقل چندوجهی متشکل از ریل و جاده پرداخته خواهد شد. در این دسته از مسائل، علاوه بر جنبه اقتصادی یا هزینه که توسط حاملان حمل ونقل حائز اهمیت است، تمرکز متولیان و مقامات دولتی معمولا برجنبه اجتماعی یا توزیع متوازن و عادلانه ریسک معطوف بوده است. از این رو، مسائل مطرح شده در این حوزه از حمل ونقل دارای اهداف چندگانه و غالبا متناقض از جنس هزینه و ریسک هستند. به همین منظور در این پژوهش، یک مدل برنامه ریزی ریاضی عدد صحیح مختلط سه هدفه مبتنی به یال و باتوجه به اهداف کمینه سازی هزینه ها، کمینه سازی بیشینه ریسک یال ها و کمینه سازی بیشینه ریسک پایانه های انتقال جهت یافتن همزمان مکان بهینه ی پایانه های چندوجهی و مسیرهای بهینه جابجایی مواد خطرناک ارائه می شود. به منظور حل مدل از رویکرد محدودیت اپسیلون بهبودیافته که از لحاظ سرعت و کارآیی نسبت به نسخه سنتی آن برتری قابل ملاحظه ای دارد، استفاده خواهد شد. از آنجایی که مدل مطرح شده دارای تعداد بسیار زیادی بهینه پارتویی است و انتخاب بهترین جواب از میان این مجموعه جواب ها برای تصمیم گیرنده مشکل است؛ بنابراین، مجموعه ای از شاخص های عملکردی متشکل از شاخص های توزیع متوازن ریسک داخل شبکه برای انتخاب جواب مناسب تر ارائه می شود. تجزیه و تحلیل هایی صورت گرفته بر روی مسائل نمونه با ابعاد مختلف، نشان از برتری مدل ارائه شده از جنبه ی توزیع متوازن و عادلانه ریسک نسبت به مدل های مرسوم در شبکه های حمل ونقل دوجهی ریل و جاده دارد.

هزینه بسیار زیاد تصادفات در اکثر کشورها، مدیران و سیاستگذاران را بر آن داشته است که همواره به دنبال ارتقای ایمنی راه ها باشند. یکی از مهم ترین نقاط دارای پتانسیل بالای وقوع تصادف در شبکه راه های برون شهری، محل های اتصال راه های دسترسی است. عدم مدیریت دسترسی ها، بویژه رعایت نکردن فاصله ایمن بین دسترسی ها و نیز در نظرگرفتن طرح هندسی ایمن آنها باعث افزایش تصادفات و تلفات ناشی از آنها در نقاط دسترسی می شود. در این مقاله برای بررسی این موضوع، محور دو خطه جدا نشده برون شهری تبریز – اهر به عنوان مطالعه ی موردی انتخاب و اطلاعات تصادفات در محور مذکور برای سال های 88، 89 و90 جمع آوری شد. در این تحقیق بر روی داده های جمع آوری شده، تحلیل آماری توصیفی و آزمون رگرسیون انجام شد تا نوع ارتباط میان نرخ تصادفات و پارامترهای تراکم دسترسی و ایمنی دسترسی ها مشخص شود. بررسی این موضوع نتایجی را به همراه داشت که از مهم ترین آنها، وجود سطح معنادار بین تراکم دسترسی و شاخص ایمنی با نرخ تصادفات است. این تحقیق نشان داد که تراکم دسترسی با نرخ تصادفات به صورت مستقیم رابطه دارد. یعنی با افزایش و کاهش تراکم دسترسی ها، نرخ تصادفات نیز با همان روند افزایش و یا کاهش می یابند. همچنین نتایج نشان داد که تراکم دسترسی بیشتر از 75/0 درصد باعث افزایش قابل توجه تصادفات می شود.

باوجود روبه رشد بودن حمل ونقل کانتینری در جهان، در ایران تنها 1.6 درصد از کل جابه جایی کالا توسط کانتینر حمل می گردد. در ایران سهم حمل و نقل ریلی در جابه جایی کانتینر علیرغم مزایای نسبی آن به حمل ونقل جاده ای ناچیز است. در سال 1392 از مجموع 6.5 میلیون تن کالای کانتینری حمل شده در کشور تنها 0.5 میلیون تن( 8درصد) از آن توسط راه آهن حمل شده است. این پژوهش با هدف بررسی دلایل برتری حمل و نقل جاده ای در جابه جایی کانینتر و عدم استقبال صاحبان بار از حمل و نقل ریلی انجام شده است. برای این منظور از مدل انتخاب وسیله لوجیت دوگانه در ریل وجاده برمبنای اطلاعات بارنامه های ثبت شده راه آهن و سازمان راهداری استفاده شده است. از منابع مختلف اطلاعاتی، مقادیر متغیرهای مرتبط با انتخاب وسیله کانتینر برای مبادی و مقاصد مختلف کشور محاسبه گردید برترین مدل لوجیت در انتخاب وسیله ریل و جاده، براساس آزمون های مختلف آماری، شناسایی و بر اساس آن مهمترین متغیرهای تاثیر گذار در انتخاب شیوه حمل کانتینرمعرفی گردید. برترین مدل انتخاب وسیله حمل از متغیرهای بندر بودن مبدا، بندر بودن مقصد ، بار انبوه بالای 10000 تن، زمان جاده ای، زمان ریلی، مبدا- مقصد پرتردد، مبدا- مقصد فعال ریلی و هزینه کل ریلی به جاده ای تشکیل شده است. سه متغیر زمان سفر جاده ای، زمان سفر ریلی و هزینه کل ریلی نسبت به جاده ای با توجه به الاستیسیته بالا از تاثیرگذارترین متغیرها در این مدل بوده اند. مقایسه مقادیر پیش بینی کننده تناژ ریلی توسط این مدل و تناژ ریلی واقعی نشان داد که مدل به طور قابل قبولی می تواند نزدیک به واقعیت پیش بینی کند. در پایان بر اساس مدل انتخاب وسیله، راهکارهایی جهت افزایش سهم بار ریلی پیشنهاد گردیده است که اصلاح تعرفه ها، احداث بنادر خشک و زمان بندی خطوط از مهم ترین این راهکارهای هستند.

امروزه مدیران دولتی به دنبال هدایت افراد بیشتر به سمت استفاده از حمل و نقل عمومی، با ارائه ی خدمات بهتر هستند. این موضوع در مسائلی از قبیل کنترل ترافیک و کاهش آلودگی موثر است. یکی از بهترین روش ها برای ارزیابی کیفیت خدمات حمل و نقل عمومی، جمع آوری نظرات کاربران است. به این صورت می توان نقاط قوت و ضعف خدمات را ازنقطه نظر کاربران درک نمود و برای بهبود آن ها راهکارهایی اندیشید. اما یکی از مسائل مهم پیش رو، تفاوت نیاز مشتریان و ناهمگن بودن آن ها است. همچنین عدم ارائه چارچوبی برای پیشنهاد راهکارهای بهبود سیستم از شکاف های موجود در مطالعات پیشین است. در این مقاله، ابتدا با استفاده از تحلیل خوشه ایبه خوشه بندی مشتریان حمل و نقل عمومی (اتوبوسرانی مشهد)، بر اساس خصوصیات مشترک آنان پرداخته شده است. با استفاده از این روش، تحلیل دقیق تری بر کیفیت حمل و نقل عمومی خواهیم داشت که بر خصوصیات مشتریان و شخصی سازی استراتژی بازاریابی استوار خواهد بود. پس ازآن، با استفاده از داده های به دست آمده از پرسشنامه ی طراحی شده و ابزارهای داده کاوی، کیفیت خدمات حمل و نقل عمومی مورد ارزیابی قرارگرفته و عوامل مهم تاثیرگذار بر کیفیت برای هر یک از گروه های مشتریان تعیین و وزن آن ها مشخص می شود. پس ازآن با نظر خبرگان، الزامات فنی برای بهبود وضعیت، تعریف و با استفاده از ابزار خانه کیفیت و فرایند تحلیل شبکه ای این الزامات رتبه بندی و وزن دهی می شوند. تلفیق ابزار خانه کیفیت با تحلیل های به دست آمده از بخش داده کاوی، می تواند به مدیران در ارائه ی راهکارهای بهتر یاری دهد. نتایج بخش خانه کیفیت نشان می دهد که افزایش تعداد اتوبوس ها، بهبود و توسعه نرم افزاری و الگوریتم های مورد استفاده و آموزش کارکنان، از مهم ترین الزامات برای بهبود سطح کیفی موجود می باشند.

با توجه به میزان زیاد آسیب پذیری عابرین پیاده در تصادفات رانندگی، با شناسایی عوامل موثر در بروز اندرکنش بین خودرو - عابر و ارائه راهکارهای مناسب در راستای حذف و یا کاهش اثرات این عوامل، می توان تعداد و شدت این گونه از تصادفات را کاهش داد. در تحقیق حاضر، با بررسی فیلم دوربین های نصب شده درون یک خودرو، رفتار و عملکرد 29 رانندهبه هنگام مواجهه با 289 مورد عابر پیاده مورد تحلیل قرار گرفت. شرکت کنندگان محدوده میدان اوقاف تا حمزه کلاو بالعکسبه طول 4 کیلومتر، در شهر بابل واقع در استان مازندران را رانندگی کردند. سپس با تحلیل این289اندرکنش بین خودرو و عابر، با استفاده از مدل های رگرسیون لجستیک دوگانه و چندگانه در نرم افزار SPSS، عوامل موثر بر روی عملکرد رانندگان شناسایی شد و میزان اثر هریک از این عوامل بر روی نوع عملکرد رانندگان تعیین گردید. بنابر نتایج، از بین 25 عامل مربوط به راننده، عابرین پیاده و ویژگی محیط مسیر که حین تحلیل اندرکنش ها،مورد مطالعه قرار گرفتند، عواملی نظیر سرعت خودرو، تعداد افراد عابر، توجه راننده به مسیر، محل دیده شدن عابرین توسط رانندگان هنگام نزدیک شدن خودرو، چگونگی عبور عابرین، عملکرد راننده جلوئی و همچنین مدت زمان اخذ گواهینامه، از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر عملکرد رانندگان به هنگام مواجه شدن با عابرین پیاده بودند.همچنین، مدل پیش بینی احتمال انجام عملکرد از سوی رانندگان و مدل عملکردهای متفاوت آن ها بر اساس عوامل تاثیرگذار،با استفاده از مدل لجستیک دوگانه و لجستیک چندگانه ارائه شد.

عابرین پیاده آسیب پذیرترین دسته کاربران راه در تصادفات ترافیکی هستند. عدم رعایت قوانین از جانب عابرین پیاده هم از نظر ایمنی و هم از نظر ترافیکی مشکلاتی را در راه ها و تقاطع های شهری بوجود می آورد. یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در بروز تخلفات عابر پیاده ، رفتار و ویژگی های شخصیتی عابر است. هدف این پژوهش بررسی ارتباط بین مولفه های روانشناسی و ویژگی های جمعیتی عابرین در بروز تخلفات توسط آنها در تقاطع های کنترل شده (چراغ دار) است. بدین منظور، اطلاعات روانشناسی و جمعیتی از 400 نمونه با استفاده از پرسشنامه خوداظهاری در یکی از تقاطعات شهر قزوین (تقاطع ولیعصر)جمع آوری شد. همچنین جهت استخراج پارامترهای ترافیکی از روش فیلم برداری بصورت همزمان استفاده شد. داده های بدست آمده از پرسشنامه به روش PCA 1 به شش مولفه اصلی طبقه بندی شد و امتیازات هر پاسخگو از این مولفه ها محاسبه شد. در مجموع 21 متغیر گسسته و پیوسته برداشت شد و مدل لوجیت دوگانه به منظور بررسی تاثیر پارامترها ساخته شد. تحلیل داده ها نشان داد که از 77 نفر از عابرین پیاده که مرتکب تخلف شدند، مردان با 83/68 درصد سهم بیشتری نسبت به زنان در تخلفات عابرین پیاده دارند و بیشتر مرتکب تخلف می شوند. همچنین توزیع فراوانی سن افراد متخلف نشان می دهد که افراد با بازه سنی کمتر از 18 سال با 52/56 درصد بیشترین سهم را در تخلفات صورت گرفته در این تقاطع دارا هستند. همچنین نتایج نشان داد که با افزایش سن احتمال تخلفات نیز کاهش می یابد. نتایج مطالعه نشان داد که پارامترهای روانشناسی افراد (افراد قانون گریز و افراد علاقه مند به پیاده روی) نقش موثری را در تخلفات عابرین پیاده ایفا می کنند. به طوریکه افرادی که تعهدی نسبت به قوانین احساس نمی کنند و همچینن افرادی که روزانه کمتر پیاده روی می کنند و علاقه چندانی به پیاده روی ندارند، احتمال تخطی از چراغ قرمز عابر پیاده را بیشتر از خود نشان می دهند.