فهرست مطالب

مجله تاریخ ایران
سال هفتم شماره 2 (پیاپی 74، تابستان و پاییز 1393)

  • تاریخ انتشار: 1393/09/20
  • تعداد عناوین: 7
|
  • رضا امینی صفحات 1-22
    در هر جامعه ای، به طور معمول، از میان زبانها، گویشها یا لهجه های آن، یکی به دلایل تاریخی، سیاسی، اجتماعی، دینی... یا مجموعه همه یا برخی از آنها دارای جایگاه ویژهای است. در طول تاریخ آن جامعه نیز به این زبان، گویش یا لهجه توجه بیشتری شده، و تلاشهای هدفمندی برای حفظ، ارتقاء جایگاه و گسترش کارکردها و کاربردهایش انجام گرفته است. این قاعده درباره زبان فارسی، به عنوان زبان مشترک مردم ایران، نیز جاری است، چراکه با توجه به جایگاه این زبان در جامعه ایرانی، بسیاری راه برونرفت از مسائل جامعه را توجه به زبان فارسی و اصلاح ناکارآمدی های خط و آموزش آن دیدهاند. در دوره قاجار به عنوان بخشی از دوران معاصر ایران، افرادی راهحل مسائل را در اصلاح خط، شیوه نگارش و آموزش زبان فارسی و ارتقاء جایگاه آن میدیدند. یکی از مسائلی که در این زمینه مطرح می شود این است که دیدگاه های این افراد بر چه مبنایی استوار بوده است. در این پژوهش کوشش شده است به دو پرسش پاسخ گفته شود، یکی اینکه دیدگاه های این افراد با چه هدفی مطرح شده اند، و دیگر اینکه این دیدگاه ها دارای چه مبنای زبانشناسی هستند. بررسی اندیشه های این افراد نشان میدهد که در این دوره دیدگاه های درخور توجهی درباره برنامه ریزی زبانی مطرح شده که برخی از آنها مبتنی بر دانش و فهم درست زبانشناسی است. نکته دیگر این است که بسیاری از مسائلی که در این حوزه در آن دوران مطرح و به خوبی تحلیل شده بود، هنوز باقی است، و تدبیری برای حل آنها اندیشیده نشده است.
    کلیدواژگان: دوره قاجار، برنامه ریزی زبانی، خط فارسی، آموزش زبان فارسی، خواندن زبان فارسی
  • مرجان برهانی، کریم سلیمانی صفحات 23-44
    با هجوم نیروهای آمریکا، انگلیس، و شوروی در شهریور1320(سپتامبر1941م) و فروریختن حکومت پهلوی اول، ایران به اشغال متفقین درآمد. حضور تحمیلی نیروهای متفقین در کشور، تبعات مختلفی در زمینه های اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی در پی داشت و علاوه بر اینکه از لحاظ روانی و ذهنی، موجب نارضایتی های مردمی می شد، آثار عملی خود را نیز در امور عینی جامعه بر جا می نهاد. در این تحقیق، تسلط این دولت های خارجی بر راه های ریلی و شوسه ایران، به عنوان نمونه ای از این آثار عینی، مورد ارزیابی و پژوهش قرار گرفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با به کارگیری اسناد آرشیوی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که پیامدهای انعقاد پیمان سه جانبه بر راه های ریلی و شوسه ایران چه بود؟ بر اساس یافته های پژوهش، متفقین برای استفاده از راه های ایران، به تنظیم قراردادی با این کشور مبادرت نمودند که زمینه دخالت مستقیم این دولتها را در امور راهداری ایران فراهم کرد و این تسلط موجب کاهش درآمدها و زیان مالی دولت ایران، افزایش فساد در سیستم اداری راهداری ایران، استهلاک لوکوموتیوهای خطوط ریلی و ساختمان های اداری، تضییع حقوق کارکنان وزارت راه، و اخلال در روند رسیدگی به امور مردم گردید.
    کلیدواژگان: ایران، راه آهن، جنگ جهانی دوم، متفقین، رضا شاه، محمدرضا شاه
  • عبدالرسول خیراندیش صفحات 45-53
    ناصر خسرو قبادیانی در مسیر بازگشت خود از سفر حج به خراسان، از خلیج فارس گذشته و قدم به بندر مهروبان گذاشته است تا از آن جا به ارجان و سپس به اصفهان برود.در این قسمت از سفرنامه، او متذکر می شود که در سمت راست مسیرش به طرف جنوب، نواحی «توه» و کازرون واقع شده است. در این گزارش، اشاره به توه مربوط به «توج» یا «توز» می شود که شهر یا ناحیه ای مشهور در متون جغرافیایی سده های نخستین اسلامی به شمار می آید.با این حال،گزارش کوتاه ناصر خسرو را می توان از معدود مواردی دانست که کمک موثری به شناخت موقعیت جغرافیایی توج می کند. در اغلب متون جغرافیای تاریخی، نشان دادن موقعیت توج بدین ترتیب است که می نویسند در گرمسیر فارس و در مسیر رود شاپور قرار دارد. اما سفرنامه ناصر خسرو آن را دارای موقعیتی کوهستانی می داند.بدین ترتیب ناصر خسرو به عنوان کسی که از نزدیک با توج آشنا شده، گزارشی منحصر به فرد از موقعیت آن ارائه می کند که مبتنی بر دانشی بومی است. چنان که گزارشی هم که در همین جا از حضور یعقوب لیث در مهروبان به دست می دهد، حتی در تاریخ سیستان هم دیده نمی شود. چنین مواردی نشان می دهد که نگرش بومی در شکل گیری مطالب سفرنامه او تا چه اندازه واجد اهمیت است و می تواند در سنجش اعتبار آن مورد توجه قرار گیرد.
    کلیدواژگان: توه، توج، توز، تاوه سیاه، تویسه
  • رضا صحت منش، محمد مهدی مرادی خلج صفحات 55-87
    منطقه جنوب شرقی ایران صحنه رقابتهای روس و انگلیس در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود. قصد روسیه تحت فشار گذاشتن بریتانیا با هدف نزدیک شدن به هند و قصد انگلیس به وجود آوردن منطقه حائل و سد دفاعی برای محافظت از هند بود. تاسیس کنسولگری های دولتهای رقیب در مجاورت منطقه مورد نظر از جمله اقدامات رقابتی دو قدرت بود تا اهداف و مطامع دولتهای متبوع خود را تامین نمایند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد در پی پاسخ به این سوال بود که اهداف و کارکردهای کنسولگری های انگلستان در کرمان و سیستان چه بوده است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که رویکرد انگلیس در جنوب شرق ایران رویکردی نظامی بود. در کرمان 80 درصد و در سیستان 85 درصد کنسولها و نمایندگان کنسولی انگلیس از نظامیان بودند. در دوره فعالیت کنسولگری انگلیس در کرمان، تراز تجاری کرمان با هند و اروپا بر اساس اسناد کنسولی از ارقام بسیار پائین منفی 60/83- درصد در سال 1907-1906م/1325-1324ق، به بیش از 53 درصد در سال 1913-1912م/1332-1331ق رسید. با تاسیس کنسولگری سیستان نیز جهشی 89 درصدی در تجارت این منطقه با هند پدید آمد.
    کلیدواژگان: ایران، کنسولگری، انگلیس، روسیه، کرمان، سیستان
  • محمد عزیزنژاد، رضا دهقانی صفحات 89-112
    حکومت محلی خانات ایروان(1160-1243ق.)، در قلمرو جغرافیای سیاسی ایالت چخور سعد سابق حکومت صفوی شکل گرفته بود. حیات سیاسی این خانات از بدو تاسیس همواره مورد تهدید مداوم حکومت های همجوار خصوصا گرجی ها قرار داشت. این وضعیت تهدیدآمیز، بدون شک نظر حاکم ایروان حسینعلی خان را به نیروی سوم معطوف ساخت تا برای حفظ استقلال خویش از دیگر قدرت های منطقه ی یاری و مساعدت بطلبد. در واقع شکل گیری روابط خانات ایروان با قدرت های پیرامونی بیشتر ناشی از ملاحظات سیاسی و بر گرفته از همسویی منافع بود. با این حال، روابط خان ایروان با دول همجوار، همواره از یک رابطه ثابت و پایداری برخورداری نبود. چرا که تنها مساله شناخته شده و قابل درک برای حاکم خانات فوق الذکر، حفظ حکومت در حوزه های محدود و محلی خانات به هر وسیله و ابزار ممکن بود. در این مقاله مناسبات سیاسی - نظامی خانات ایروان با گرجستان و نقش نیروهای پیرامونی در منازعه خانات ایروان با گرجی ها در منطقه قفقاز جنوبی در دور حکمرانی حسینعلی خان زیاداوغلوی قاجار ایروانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که علل مداخله سیاسی نظامی دولت های پیرامونی در تحولات داخلی خانات ایروان به موقعیت ممتاز تجاری و سوق الجیشی ولایت ایروان و قرار گرفتن در تقاطع راه های تجاری منطقه قفقاز جنوبی بر می گشت و هدف اصلی خانات ایروان نیز بهره برداری از تضاد منافع قدرت های مزبور در منطقه قفقاز برای حفظ و نگهداری استقلال حکومت محلی ایروان بود.
    کلیدواژگان: خانات ایروان، حکومت کارتلی، کاختی، حسینعلی خان قاجار، ایران، عثمانی، روسیه
  • زهرا قلاوند صفحات 113-127
    قلمرو حکومت قاجاریه از لحاظ سیاسی به ایالات و ولایات تقسیم بندی میشد. در راس هرم قدرت در ایالات و ولایات، شخص حاکم قرار داشت. حکام غالبا از میان شاهزادگان و هر از گاهی از متنفذین محلی و یا شخصیت های نظامی یا دیوانی تعیین میشدند. در نتیجه در برخی موارد با توجه به جایگاهشان تفاوت هایی در میزان اختیارات ایشان به چشم میخورد. با این حال غالبا حکام دارای کارکردها و وظایف یکسانی بودند. در این مقاله با اتکا به منابع این دوره به بررسی چگونگی وظایف و کارکردهای حکام و میزان اهمیت این وظایف از دیدگاه حکومت مرکزی پرداخته میشود. دستاوردهای تحقیق نشان میدهد که کارکردهای حکام در سه حوزه: سیاسی اداری، مالی اقتصادی و نظامی قابل تفکیک است. در این میان تامین امنیت و سرکوب شورش ها با هدف حفظ اقتدار حکومت مرکزی، اخذ مالیات و تامین نیروی نظامی از مهمترین وظایف حکام محسوب میشد .این سه وظیفه به عنوان عامل بقای حکام نقش مهمی را در این دوره ایفا میکرد.
    کلیدواژگان: ایران، قاجاریه، حکام ایالات و ولایات
  • محمدحسن مرادی علی آبادی، هوشنگ خسرو بیگی صفحات 129-159
    سازمان اداری ایران در دوره قاجاریه با اقتباس از تشکیلات اداری دوره صفویه شکل گرفت و همگام با تثبیت حکومت قاجاریه و توسعه روابط خارجی، به سرعت گسترش یافت. بخش زیادی از این گسترش تشکیلات مربوط به دوره طولانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار است. در دوره ناصری نه تنها گستره این تشکیلات افزایش یافت ، بلکه تغییرات زیادی نیز در بدنه و ساختار آن بروز کرد. بخش مهمی از این تغییرات در حوزه وزارتخانه ها و مربوط به شکل گیری هیئت وزرا بود. شناسایی این تغییرات و زمینه ها و عوامل موثر بر بروز این تغییرات، و ارزیابی اندیشه دید گاه های انتقادی نخبگان دوره ناصری در این خصوص ، مهمترین مساله این تحقیق است.
    این بررسی با اتکا و استناد به داده های تاریخی موجود و با روش توصیفی- استدلالی و در حوزه مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است.
    دستاوردهای تحقیق نشان داد : رفع آشفتگی های تشکیلات اداری، افزایش جایگاه و توانمندی حکومت قاجارها – که بواسطه شکستهای سیاسی و نظامی از روسها و انگلیس ها به شدت تضعیف شده بود - اقتباس از تشکیلات اداری غرب را که حاصل سفرهای ناصرالدین شاه و برخی درباریان به اروپا بود و در نهایت اندیشه های اصلاحگرایانه و تجدد خواهی در میان برخی شخصیتهای سیاسی و اداری دوره ناصری، از مهمترین عوامل بروز این تغییرات بوده است.
    کلیدواژگان: نطام هیئت وزرایی، ایران، ناصرالدین شاه، قاجاریه