فهرست مطالب

نقد ادبی - پیاپی 41 (بهار 1397)

فصلنامه نقد ادبی
پیاپی 41 (بهار 1397)

  • تاریخ انتشار: 1397/03/30
  • تعداد عناوین: 7
|
  • مریم شیبانیان * صفحه 1
    نظریۀ معنا-سبک شناسی یکی از متاخرترین رویکردهای نظریۀ دریافت است که تا کنون در ایران ناشناخته باقی مانده است. این نظریه، برای اولین بار در سال 1993 توسط ژرژ مولینه (1944 – 2014 میلادی) مطرح می شود. در این مقاله، به منظور شناخت جایگاه این رویکرد در نظریۀ ادبی، به مطالعۀ مفهوم ادبیت، بنیادی ترین مفهوم تشکیل دهندۀ آن می پردازیم. در این راستا، ابتدا سیر تحولی نگرش های گوناگون به این مفهوم را مطالعه می کنیم و از این رهگذر، برخی تفاوتهای اساسی این رویکرد با سایر رویکردهای معطوف به ادبیت را بیان می کنیم. سپس، به توضیح عناصر پایه ای نظریۀ معنا-سبک شناسی می پردازیم و در ادامه سعی خواهیم کرد که به سؤالات زیر پاسخ دهیم: از دیدگاه این نظریه، چه متنی ادبی به شمار می رود و معیارهای ادبیت متن چه معیارهایی هستند؟ چه عاملی باعث می شود که در میان متون ادبی، اثری فاخر و اثری نازل شمرده شود؟
    کلیدواژگان: ادبیت، دریافت، معنا-سبک شناسی، گفتمان ادبی، نظری? دریافت
  • محمد شهبا *، زهرا فرزادیان صفحه 2
    مطالعۀ آثار منتشر شده در سال های 1360 تا 1380 نشان از آغاز دورۀ تازه ای در داستان کوتاه ایرانی دارد. نویسنده در گذر از سال های بحرانی انقلاب و جنگ، نوع نگاهش به مسائل تغییر کرده است. کمرنگ شدن باورها و ارزش های گذشته، نویسندگان را بیش از پیش از «ادبیات مرامی» دور کرده و پژوهش در فرم و زبان در کار آنها اهمیت جدیدی پیدا کرد. در دهۀ هشتاد، در ایران، آثار داستانی شبیه به هم زیادی منتشر شد که بعدها با جریانی به نام داستان آپارتمانی شناخته شد. این اصطلاح در مطبوعات و نقدهای شفاهی داخلی ساخته شده است و تعریف مشخصی هم ندارد جز اینکه این داستان ها در جغرافیای کوچک و داخلی یک آپارتمان روایت می شود. شکل گیری این داستان ها را تحت تاثیر ترجمۀ آثار نویسندگان معاصر آمریکایی و به خصوص ریموند کارور [1] می دانند.
    پس از پایان جنگ هشت ساله و تلاش برای بازسازی شهرها و پیش گرفتن سیاست های اقتصادی لیبرالی، مناسبات اجتماعی کلانشهرهای ایران تغییر کرد و زیست عمومی جامعه و نویسنده متفاوت شد. براساس نظر زیمل با شکل گیری کلانشهرها که مبتنی بر اقتصاد پولی اند، نوع جدیدی از حیات ذهنی در انسان ها شکل می گیرد که تبعات آن عینیت گرایی، انزوا و احتیاط در روابط اجتماعی است. شاخصه هایی که طی بررسی های این مقاله از ویژگی های اصلی داستان های کارور هستند.
    در این مقاله، بررسی سیر داستان کوتاه در ایران تا ابتدای دهۀ هشتاد، بررسی درون مایۀ آثار کارور و شاخصه های تجربۀ زندگی در کلانشهر از منظر زیمل، سه فاکتور اصلی در بررسی شکل گیری داستان آپارتمانی است. در ایران، هم زمان با ترجمۀ آثار کارور، تجربۀ آغازین زندگی در کلانشهر رخ داد و مخاطبان ادبیات در آستانۀ دهه هشتاد، بحران انسان معاصر را در داستان های کارور پیدا کردند. او به عنوان الگویی برای فرم و محتوای داستان ایرانی تا اواخر این دهه باقی ماند.
    کلیدواژگان: ادبیات آپارتمانی، داستان کوتاه آپارتمانی، ریموند کارور، رئالسیم کثیف، ادبیات ده? هشتاد ایران، گئورگ زیمل
  • محمدرضا حاجی آقابابایی *، نرگس صالحی صفحه 3
    یکی از مهم‎ترین عواملی که در روابط انسانی تاثیرگذار است، تصویری است که انسان‎ها از یکدیگر در ذهن خود ایجاد می‎کنند و بر اساس آن دیگران را درک و قضاوت می کنند. در پژوهش حاضر داستان «سفر بزرگ امینه» ، از مجموعه داستان جایی دیگر از منظر تصویرشناسی مورد بررسی قرار گرفته است. مکان‎های موجود در این داستان عمدتا دلالت مند هستند و در شکل‎گیری و جهت دهی به تصاویر ارائه شده، دارای اهمیت هستند. تصاویری که در تهران از امینه ارائه شده است، تصاویری بسته است؛ زیرا اکثرا حاصل تصاویر گذشتگان درباره‎ی زنان بنگالی است. در بخش دوم که امینه در پاریس است، تصاویر از حالت بسته به باز تبدیل می‎شوند و او دیگر بر اساس ظاهر توصیف نمی‎شود، بلکه بیشتر به تغییرات رفتاری او پرداخته شده است. راوی در پاریس درمی‎یابد که خودش دیگری منفی است؛ یعنی مردم اروپا خوانشی منفی از او به عنوان فردی جهان سومی دارند. خوانش راوی از دیگری (امینه) در خلال سفرش به اروپا از تسامح با دیدی تا حدی منفی به مثبت تغییر می‎کند. در پاریس، راوی و امینه هر دو به عنوان دیگری در مقابل من فرانسوی قرار می‎گیرند و امینه به دیگری درون‎فرهنگی تبدیل می‎شود و جهان سوم به عنوان دیگری کلان، در مقابل اروپا به عنوان من کلان قرار می‎گیرد.
    کلیدواژگان: تصویرشناسی، دیگری برون‎فرهنگی، دیگری درون‎فرهنگی، سفر بزرگ امینه، گلی ترقی
  • هاشم صادقی محسن آباد * صفحه 4
    نخستین رمان های فارسی، تصویری مخوف و سیاه از شهر و زندگی به دست داده اند. افزون بر نگاشت تباهی و سیاهی زندگی شهری و پیامدهای آن، گاه عناوین رمان ها نیز برگرفته از فضای تیره شهر است. مسئله بنیادین این پژوهش، بررسی ارتباط واقعیت های اجتماعی با فضای مخوف و سیاه بازتاب یافته در نخستین رمان های فارسی است که در دو دهه اول 1300 ش. به نگارش درآمده اند. به این منظور، ابتدا کوشیده ایم ویژگی های شهر مدرن و تصویر مخوف و اهریمنی آن را از رمان های این دوره، استخراج و دسته بندی کرده و در گام بعدی، ارتباط میان شهر مخوف و سیاه بازنمایی شده در رمان را با واقعیت های اجتماعی زمان نگارش آن ها بررسی کنیم. مبنای تحلیل بر پایه آرای بازتاب یافته در رمان های این دوره استوار شده است. سپس، نمودهای شهر مخوف بازتاب یافته در رمان، به پشتوانه داده های جامعه شناسی شهری تبیین و تحلیل شده است. جایگاه غیرتولیدی شهر مدرن ایرانی، مصرف گرایی و پیامدهای آن؛ نظیر حاشیه نشینی و فساد خانه های معروفه، مهم ترین نمودهای شهر سیاه و اهریمنی نخستین رمان های فارسی است.
    کلیدواژگان: رمان فارسی، شهر مخوف، تولید آسیایی، مصرف گرایی، حاشیه نشینی، فساد خانه های معروفه
  • ابوالفضل حری * صفحه 5
    این مقاله، کتاب روایت پژوهی داستان های عامیانه (1394) را از منظر صورت و محتوا، بررسی، تحلیل و ارزیابی می کند. پس از ذکر مقدمه، ابتدا موضوع و محتوای کتاب و سپس، روش کار نویسنده در ارائه موضوع و محتوا به معاینه درمی آید. در بحث محتوایی، ابتدا از موضوع، مساله، و اهداف کتاب آن گونه که نویسنده ادعا کرده، سخن گفته می شود. برای این امر، تعاریف، مفاهیم و واژگان کلیدی کتاب مرور و سپس در بحث صورت و شکل کتاب، روش کار نویسنده تبیین و به ویژه از اینکه نویسنده چگونه موضوع و محتوای کتاب را عملیاتی کرده، سخن گفته می شود. همچنین به برخی اشکالات در شیوه های ارجاع دهی و به ویژه استفاده از منابع و مآخذ اشاره و شواهدی نیز ذکر و در پایان، یافته ها و نتایج کتاب مرور انتقادی می شود. به نظر می آید نویسندۀ این کتاب ضمن آنکه تلاش کرده داستان های عامیانه را از منظر نقد و نظریۀ روایت شناسی بکاود که در نوع خود تازگی و بداهت دارد، در کاربست رهیافت روایت شناختی به مثابه چارچوبی نظری و عملی برای مطالعۀ قصه های عامیانۀ فارسی، کاستی هایی برطرف شدنی دارد که امید است در چاپ های بعدی، اصلاح شوند.
    کلیدواژگان: روایت پژوهی، قصه های عامیان?، صورت، محتوا، نقد و نظر
  • بررسی نخستین داستان های زنان ایرانی در ژانر مطبوعات
    صفحه 6
    نویسندگان زن ایرانی نخستین تجربه های داستان نویسی خود را از روزنامه ها و مطبوعات آغاز کردند. این پیشقراولان داستان مدرن فارسی در زمانه ای زندگی می کردند که فرهنگ در حال عبور از وضعیت سنتی به مدرن بود. درست به همین علت داستان های آنان ریشه ای در حکایت پردازی سنتی و شاخه ای در داستان نویسی مدرن دارد و آثار آنان از بهترین نمونه ها برای نشان دادن تحول نظام مند ژانرهاست. نخستین داستان های زنان ، به سالهای پیش از 1300 مربوط می شود و بر این اساس باید آن ها را در کنار جمال زاده از پایه گذاران داستان کوتاه فارسی به شمار آورد. مساله این مقاله درست در همین نقطه شکل می گیرد: چه ویژگی هایی در این داستان ها هست که بر اساس آن بتوان آن ها را از حلقه های گذار از حکایت پردازی سنتی به داستان نویسی مدرن به شمار آورد؟ برای یافتن پاسخ باید به برخی پرسش های مقدماتی دیگر هم پاسخ داد؛ مثل این که داستان های مذکور در چه بافتی نوشته شدند و نویسندگان آن ها چه کسانی بودند و چه نسبتی با گفتمان های معاصر داشتند؟ این ها پرسش های فرعی و اصلی ما در مقاله حاضر خواهد بود.
  • نفیسه مرادی * صفحه 7
    یکی از درونمایه های اصلی ادبیات داستانی جنوب، پرداختن به مسالۀ غرب است. نخستین حضور غربی ها در ایران به قرن 16 میلادی و فعالیت های بازرگانی پرتغالی ها در هرمز برمی گردد؛ اما مسالۀ حضور غربی ها در ایران، همزمان با برجسته شدن مفهوم وطن در دوران مشروطه مورد توجه قرار گرفت. مواجهه های گوناگونی که تودۀ مردم و روشنفکران در ادوار مختلف تاریخی با این مساله داشتند، اعم از شیفتگی به غرب به عنوان نماد پیشرفت و تمدن، ستیز با غرب به عنوان منشا فساد و انحطاط اخلاقی، نقد و تحلیل آن به عنوان هویتی مستقل و برساخته در دوران مدرن و… را می توان به دو دستۀ کلی تقسیم کرد؛ 1. مواجهه با سوژۀ غرب و شناخت و بررسی پدیده ای ناشناخته که برای بازاندیشی دربارۀ رابطه با آن و بازتعریف هویت ایرانی نیازمند شناخت آن هستیم. 2. مواجهه با غرب به عنوان سوژه، که جایگاه غرب را در مقام فاعلیت و کنشگری و سوژۀ قدرت تبیین می کند و وضعیت ابژۀ قدرت (شرق/ که این جا مقصود از آن ایران است) را به عنوان سوی دیگر دوتایی غالب/مغلوب مورد بررسی قرار می دهد. این پژوهش با بررسی این دو نوع مواجهه در سه اثر داستانی مکتب جنوب؛ داستان کوتاه آقاجولو (ناصر تقوایی، 1344) ، داستان بلند جزیره (پرویز مسجدی، 1358) و داستان کوتاه سیاسنبو (محمدرضا صفدری، 1368) ، نشان می دهد که آن جا که غرب به عنوان سوژۀ قدرت مطرح شده است، تنها پی آمد آن تشدید و تثبیت گفتمان غرب ستیز و تاکید بر ذاتی بودن دوتایی غرب/ شرق بوده، در حالی که مواجهه با سوژۀ غرب و بررسی و تحلیل این سوژه می تواند مسیری را به سوی گفتمان پسااستعماری باز کند و مفاهمه و دیالوگ میان شرق و غرب و در نهایت شکستن دوتایی تقابلی غرب/شرق را در پی داشته باشد.
    کلیدواژگان: غرب، سوژه، سیاسنبو، جزیره، آقاجولو، جنوب