فصلنامه اثر
پیاپی 72 (بهار 1395)

تعلیم و تربیت یکی از پایه های مهم فرهنگ و تمدن است که ریشه ای دیرینه در تاریخ جوامع بشری دارد. جوهره اصلی این موضوع در مقوله و آموزش متبلور می شود که سیر تحول و تکوین خود را مطابق با شرایط و نیازهای جوامع انسانی در طول تاریخ سپری کرده است. ضرورت آموزش علومدینی به مثابه ابزاری مهم در جهت تبلیغ و گسترش عقاید مذهبی در جهان اسلام از قرون نخستیناسلامی مطرح شد و به سرعت مورد توجه قرار گرفت. بر اساس اطلاعات موجود، مدارس مذهبی ابتدا دردل » مدرسه « مساجد جامع جای داشتند ولی بعدا به علل متفاوتی مستقل شدند و فضایی خاص به نام برای آنها تعریف شد. این نهاد آموزشی جدید عمدتا در شهرها و بر اساس ویژگی های معماریبومی، نیازهای اجتماعی و نیز قدرت و حمایت بانیان در مناطق مختلف پدیدار شد و رشد کرد. در کشور ما نیز مدارس گوناگونی در دوره های متفاوت بنیان نهاده شدند که ارزش های معماری بسیاری از آنها ناشناخته مانده یا کمتر شناخته شده است. بررسی و مطالعه این مدارس ضمن فراهم آوردن زمینه آشنایی با تاریخ معماری مدرسه، می تواند به روشن شدن سیر تحول معماری ایران نیز منجر شود. واقع در شهر کهن فردوس در استان خراسان » علیا « این مقاله، پژوهشی درباره مدرسه تاریخی جنوبی است. در این نوشته پس از مرور تاریخچه و سیر تحول شهر به بررسی و توصیف معماری بنای مدرسه پرداخته شده است. سپس با توجه به شواهد موجود و نیز مقایسه تطبیقی، پیوند آن باسنت طراحی مدارس دوره تیموری که در مدرسه غیاثیه خرگرد متجلی شده و نیز با مدرسه هم جوارش که یادگاری از معماری دوره صفوی در این شهر است بررسی شده است. » حبیبیه « یعنی مدرسه در انتها نیز بر اساس شواهد موجود در مورد تاریخ گذاری احداث این بنا که در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد، پیشنهادی ارائه شده است.

باغ عباس آباد نطنز از باغ های به جامانده از قرن یازدهم هجری )مقارن با دوره صفوی( است. این باغ اثری است که در پیوند با محیط پیرامون و موقعیت ساختاری اش، نمود متفاوتی در میان باغ های شاهی دارد، تا آنجا که قرارگیری آن در منطقه ییلاقی نطنز و دامنه کوه کرکس از وجوه برجسته آن به لحاظ منظری به شمار می آید. پژوهش پیش رو تلاشی در جهت بازنمایی ساختار اولیه این باغ با استناد به گزارش های علمی، متون و اسناد تاریخی موثق و مطابقت با گونه های مشابه است.
یافت ه هایی که در حوزه این مطالعه به دست آمده است در راستای شناخت گونه ای از باغ های ایرانی است که مبتنی بر واقعیت های موجود می باشد. یکی از رویکردهای این مطالعه، نگرش به ساختار کلی مجموعه عبا سآباد که باغ را جزئی از آن م یداند است. این نگرش مجموعه عباس آباد را به مثابه منظومه ای در تعامل با بستر شکل گیری اش م یبیند. افزون بر این، هدف از بررسی چنین موضوعی، نگاه دقیق تر به یکی از باغ های خارج از شهر و منزلگاهی است. خوانش زمینه پیدایشاثر، به نمودارشدن ساختارهای ارزشمندی که در پیوند با باغ شاهی قرار م یگرفتند، منجر شد. اجزایی همچون معدن سرب و روی، آثاری از قبرستانی قدیمی و سکونت گاه نخستین را می توان از یافته های این پژوهش دانست. در حیطه عناصر معماریانه نیز وجود مکان اقامتی ساباط در مجاورت باغ محرز شد. همچنین در روند تحقیق، شناسایی گیاهان اصیل و نظام آبیاری باغ مد نظر قرار گرفته است.

گیاهان به ویژه درختان کهن سال از مهم ترین اجزای یک باغ تاریخی هستنند تا آنجا که بخش مهمی از ساختار و ادراک مکان باغ به واسطه حضور گیاهان شکل می گیرد. بنابر این لازم است گیاهان همانند سایر اجزای شکل دهنده باغ مورد توجه قرار گیرند. از این رو ثبت و نگهداری اطلاعات وضع زیستی گیاهان باغ برای حفظ نظام گیاهان باغ اهمیت زیادی دارد و فرایند نگهداری و مدیریت باغ را تسهیل می کند. آنچه مسلم است گیاهان باغ به عنوان جزء مهمی از آن نیازمند ثبت هستند و لازم است سازوکاری برای این منظور در نظر گرفته شود. در این نوشتار سعی شده به این موضوع پرداخته شود. به عبارتی سعی خواهیم کرد بدین سوال پاسخ دهیم که اساسا چگونه می توان سازوکاری برای مستند کردن وضع موجود نظام گیاهی یک باغ تدوین کرد؟ کاخ گلستان به عنوان مقر حکومتی دوره قاجاریه از اهمیت ویژه ای برخوردار است و لزوم توجه به نظام گیاهی آن در کنار سایر اجزای معماری آن احساس می شود. با همین هدف گونه های گیاهی کهن سال آن طی برداشت های میدانیم طالعه شد و در ادامه قالبی برای درج اطلاعات تدوین شده آن تهیه شد و درختان مورد نظر نیز انتخاب شدند.
تهیه نقشه دقیقی از موقعیت و گون ه های گیاهی باغ، اولین گام در راستای ثبت آنان است. در گام بعدی وضع فیزیکی گیاهان همانند قطر و سن آنان مورد سنجش قرار گرفته و خصوصیات ظاهری آنان با عکس انداختن و ترسیم شکل ظاهری آنان ثبت و ضبط می شود. روش تحقق این فرایند در باغ گلستان، مطالعات کتابخانه ای و برداشت های میدانی و استفاده از تجربه متخصصان این حوزه بوده است.

مسجد جامع دزک Dezak در مرکز روستایی تاریخی به همین نام در سه کیلومتری شهرستان سراوان استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این مسجد یک طبقه است و با خشت و گل، مصالح بومی منطقه ساخته شده و سیمایی ب ی پیرایه دارد. از آنجا که مطالعه دقیقی درباره این مسجد صورت نگرفته یا گمان های با هدف تعیین قدمت آن زده نشده است، درباره تاریخ ساخت آن نظرهای گوناگونی اظهار شده است و آن را به قرون نخستین اسلامی تا سد ه های اخیر منسوب کرده اند. با این حال با تحلیل ویژگی های نیارشی، آرای ه ها و مقایسه تطبیقی مساجد قرون اولیه اسلام در ایران هم چون تاریخانه دامغان، می توان آن را از جمله یکی از قدی م ترین مساجد ایران به شمار آورد. ریخت کلی طا ق ها که عمدتا ماز های هستند و نحوه اتصا ل شان به ستون ها با اندکی پی ش آمدگی، وجود صحن مرکزی و قرار گرفتن روا ق ها و شبستا ن ها در اطراف آن، عری ض تر بودن شبستان جنوبی، و سادگی و بی پیرایگی این مسجد ما را به ابراز این فرضیه متقاعد می کند. از دیگر ویژگی های این مسجد این است که علاوه بر بخ ش های اصلی همچون صحن و شبستان و رواق، دارای فضاهای جانبی دیگری مانند چله خانه و فضایی برای استراحت زائران نیز هست. این فضاها در بناهای دیگر این استان نیز دیده می شود. از آنجا که اهالی روستا که عمدتا اهل تسنن هستند فرایض دینی و نماز را در مسجد به جا می آورند، مسجد جامع دزک در طی سا لهای گوناگون بارها در معرض تعمیر و بازسازی قرار گرفته و دچار تغییراتی در برخی بخ ش ها شده است. احداث سرویس بهداشتی با مصالح سیمانی در کنار رواق شرقی، نصب درهای آلومینیومی در شبستان جنوبی، جا به جا کردن محل ورودی اصلی از ضلع شمالی به ضلع شرقی، سن گ فرش کردن صحن، و... از جمله تغییراتی است که در سا ل های اخیر در این مسجد رخ داده است. اگرچه این الحاقات و تغییرات با ویژگی های اصلی مسجد ناهماهنگ است ولی ت هرنگ و فرم کلی مسجد را از بین نبرده و تا به امروز سیمای اصیل مسجد حفظ شده است. پژوهش حاضر ضمن معرفی مسجد جامع دزک، این فرضیه را پیش می نهد که این مسجد اثری اصیل و کمیاب با ویژگی های معماری اولیه پس از اسلام ایران است. فرضیه این تحقیق، بهره گیری مسجد جامع دزک از الگوهای مستتر در مساجد قرون اولیه اسلام و با ویژگی مساجد شبستانی است. این پژوهش با استفاده از روش های توصیفی تحلیلی و جم ع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و مطالعات میدانی به معرفی مسجد جامع دزک به عنوان اثری ک م نظیر در پهنه فرهنگی و تاریخی سرزمی ن مان می پردازد. بیان موقعیت قرارگیری مسجد جامع دزک، تشریح و توضیح معماری آن و توصیف دقیق نیارش و آرایه های این مسجد جا ن مایه این پژوهش را شکل می دهد. با پ ی گیری بنیا ن ها و تغییر و تحولات صورت گرفته در مسجد جامع دزک و هم چنین با نگاهی به مساجد قرون اولیه اسلام در ایران همچون تاریخانه دامغان، نتیجه تحقیق البته با شک و تردید نشان از آن دارد که مسجد جامع دزک با توجه به خصوصیات شبستانی اش متعلق به قرون اولیه اسلامی است.

خانه های تاریخی باارزش اصفهان غالبا در بازه زمانی دوره صفویه تا اواخر دوره رضاشاه )پهلوی اول( و بر اساس الگوی حیاط مرکزی و ویژگی های معماری مناطق نیمه گرم و خشک ایران ساخته شده اند، اما به لحاظ موقعیت دینی و فرهنگی ساکنان )مسلمان، ارمنی، یهودی، زرتشتی( یا موقعیت شغلی و اجتماعی آنان )بازرگان و تاجر، روحانی، ملاک و زمین دار( تفاوت هایی در سازماندهی فضاها، نقش آب و تزیینات آنان به چشم می خورد. مقایسه و بررسی عکس های هوایی اصفهان طی سال های مختلف، تغییر سریع چهره بافت تاریخی شهر اصفهان ) 4300 هکتار( را نشان می دهد که از این میان خانه های تاریخی به عنوان رکن اصلی شاکله محلات شهر، به دلیل ویژگی های خاص خود بیش از دیگر ابنیه در معرض تغییر و نابودی قرار دارند. بررسی ها نشان داد که مطالعات صورت گرفته در مورد این خانه ها نسبت به خانه های تاریخی دیگر شهرهای جهان، محدود بوده است و با توجه به تغییر چهره سریع و سرعت بالای تخریب، تعلل در بررسی آنها موجب از میان رفتن مدارک ب ینظیری در معماری ایرانی می شود. در این مقاله به تحلیل سازماندهی فضا در خانه تاریخی باجغلی پرداخته شده است که از معدود بناهای ت کبادگیره باقی مانده از عصر صفوی است. هسته اولیه آن در دوره صفویه شکل گرفته و در زمان قاجار، توسعه یافته و الحاقاتی نیز در زمان پهلوی به آن افزوده شده است. تحقیق حاضر به منظور پاسخ به پرسش هایی همچون چگونگی ویژگی های سازماندهی فضاهای معماری، سازه، تزیینات، و بادگیر یگانه این خانه انجام گرفته است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی است و برای مستندسازی ویژگی های معماری، سازه و تزیینات بنا، از برداشت ترسیمی، تصویری، نوشتاری، و شنیداری شفاهی بهره گرفته شده است. از انگیزه های مطالعه خانه باجغلی می توان به ویژگی های منحصربه فرد این بنا همچون داشتن یک بادگیر، ساخت جبهه اصلی در شمال زمین به شیوه رایج خانه های ارامنه جلفای اصفهان در دوره صفوی، و وضع نابسامان کنونی این خانه اشاره کرد. همچنین شناخت معماری این خانه تاریخی، به منظور درک بخشی از هویت ناشناخته تاریخی شهر اصفهان، امری ضروری است. از آنجا که بادگیر در معماری شهر اصفهان رایج نیست می توان بر اساس این بنا، حضور ت کبادگیر در خانه های شهر اصفهان را مورد بحث قرار داد. بر همین اساس در جبهه جنوبی، ویژگی های خانه های دوره صفویه همچون ایجاد تالار چلیپایی با غلام گردش، برپایی سقف طاق و چشمه، ایجاد تزیینات حجمی و سطحی چون مقرنس، نقاشی و گچبری در فضای درون و معرق آجر در نمای رو به حیاط و قوس های متداول دوره صفوی چون کلیل و تیزه دار مشاهده شده است. در جبهه شمالی نیز ویژگی های معماری دوره دوم قاجار همچون داشتن تالار مستطیلی با سقف تخت و تزییناتی همچون آلت و لقط، گچبری برجسته و نقاشی های الهام گرفته از نقاشی غرب و قوس های نیم دایره مشاهده شد. یافته های تحقیق نشا ندهنده نحو فضا و ویژگی های سازه، تزیینات و فضای معماری خانه باجغلی در مقایسه با سایر خانه های هم دوره آن در بافت تاریخی اصفهان بوده است.

معماری آیینی فرهنگی، حاصل تعامل دوسویه انسان و طبیعت در طول تاریخ بوده است. از این رو مطالعه بناهای آیینی در بستر جغرافیایی، درک و شناخت معناداری از این آثار پیش روی ما قرار می دهد. با بررسی نوع معماری آیینی سرزمی نها، بخشی از رفتارهای فرهنگی جوامع بیان می شود. یارسان یکی از مسلک های آیینی است که توانسته بسیاری از رفتارهای اعتقادی و فرهنگی آیین های کهن را در درون خود حفظ کند. پیروان این مسلک به صورت پراکنده در بسیاری از نواحی مختلف ایران امروزی و خارج از مرزهای ایران زندگی م یکنند. اغلب محوطه های مقدس یارسان )در قالب بناهای یادمانی و مقابر( در نواحی غربی ایران قرار دارند. این پژوهش سعی دارد به مطالعه چگونگی از توابع استان لرستان و » بلوران « فرایند شکل گیری بناهای آیینی مسلک یارسان در محوطه شهرستان دالاهو در استان کرمانشاه بپردازد. این پژوهش از نظر هدف بنیادی و از نظر روش تاریخی است و داده های آن از مطالعات کتابخانه ای و میدانی حاصل شده است. نتایج مطالعات بیانگر این مطلب است که عوامل زیست محیطی و اعتقادی این مسلک، بر فرایند شکل گیری این گونه معماری اثرگذار بوده است.

همزمان با انجام فعالیت های میدانی، فصل دوم پروژه بررسی و شناسایی آثار فرهنگی تاریخی بخش کورونی یا کوه نانی از توابع شهرستان کوهدشت لرستان توسط امیر منصوری، یکی از اهالی ده حسین آباد )آقای شا ه حسین کورونی( ما را از وجود مجموع های از نقاش ی های صخر های در منطقه آگاه ساخت. نگارنده با راهنمایی ایشان برای بازدید و ثبت نقوش رهسپار محل شد. این نقوش بر » ده روه ن چه قه ل « روی دیواره پناهگاه صخره ای مادیا ن کوه، در تنگه ای که در گویش محلی آن را دربند شغالDarvan Chaghal می نامند، ایجاد شده است. علت نام گذاری تنگه بدین نام این است که در فصول مختلف سال محل بیتوته تعداد زیادی شغال و روباه است. رسیدن به محل نقاش ی ها مستلزم گذر از یک مسیر نسبتا راحت از میان تنگه است. به طوری که در ابتدای ورودی تنگه وجود یک محوطه استقراری، جالب به نظر می رسید. لازم به ذکر است که در کف خاکی پناهگاه هی چ گونه مواد فرهنگی مشاهده نشد. مجموعه تنگه ده روه ن چه قه ل مادیا نکوه در بهار 1388 ش به وسیله هیئت بررسی و شناسایی آثار فرهنگی تاریخی بخش کونانی به سرپرستی نویسندگان مورد بازدید و مطالعه باستا ن شناختی قرار گرفت. درباره این آثار پیش از این هی چ گونه پژوهشی انجام نگرفته و مطلبی درباره آن ها منتشر نشده است.