فهرست مطالب

اثر - پیاپی 74 (پاییز 1395)

فصلنامه اثر
پیاپی 74 (پاییز 1395)

  • تاریخ انتشار: 1395/08/18
  • تعداد عناوین: 7
|
  • سید محمد بهشتی *، حسین راعی صفحات 3-22
    مزارع مسکون به عنوان گونه ای اثرگذار و اثرپذیر از عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی دوره های مختلف، مجتمعی زیستی و معیشتی با وسعت و جمعیت مختلف و متفاوت بوده است. اطلاعات موجود در منابع مختلف، نشان می دهد که مزارع مسکون از دوره های پیش از اسلام، قرون اولیه اسلامی تا دوره پهلوی به صورت مستقل و تابعه )صغیره و کبیره( در محدوده قصبات و رستاق ها) روستاها(، وجود داشته اند و با عناوینی چون دستکرت، مجموعه ها و قلاع کشتخوانی و مزارع مسکون، شناخته می شده و در قالب اقطاع، تیول، سیورغال، و عطیه از طرف حکومت واگذار می شده اند. بسیاری از این نوع مزارع، پس از الغای تیول داری در اواخر قاجاریه و اصلاحات ارضی و با عزیمت بسیاری از مالکان به خارج از کشور و شهرهای بزرگ، ماهیت و شاکله خود را از دست داده و در حال نابودی هستند. با بررسی فراز و فرود ناشی از تحولات تاریخی، می توان دوره های ایلخانی و صفویه را عصر شکوفایی و بالندگی و اثرگذاری مزارع مسکون بر وجوه مختلف مملکت داری و مناسبات اجتماعی و فرهنگی ایرانیان دانست. این مقاله به دنبال پاسخ به سوالاتی درباره چگونگی فرآیند نضج و حضیض مزارع در گذر از تحولات تاریخی کشور بوده و هدف آن، معرفی این مزارع و تاکید بر نقش اثرگذار آنها در نظام سیاسی، دیوانی و اقتصادی کشور در ادوار مختلف است و سعی می کند با رهیافت تفسیری تاریخی به تاویل و خوانش اسناد مکتوب و پیمایش آثار مادی از طریق برداشت، مستندنگاری، و مصاحبه بپردازد. آگاهی، شناخت، و سپس فهم مزارع مسکون تاریخی با استعانت از اسناد تاریخی و جغرافیای تاریخی، بخشی از نتایج این مقاله به شمار می رود.
    کلیدواژگان: مزارع مسکون تاریخی، ایلخانی و صفویه، دسکره، کوشک، قلاع کشتخوانی، وقف
  • سپیده پورمحمدی *، مرضیه صفار صفحات 23-36
    چوب و نی در زمره اولین مصالح در ساختمان سازی بوده است. استفاده از این مصالح از دیرباز به جهت سهولت دسترسی، سبکی، مقاومت فشاری، کششی و برشی، اتصالات ساده، نصب سریع و غیره رواج داشته است. ویژگی های فوق باعث شده است که چوب در میان مصالحی که جهت ساختمان سازی به کار می روند دارای ارزش ویژه ای باشد. خصوصا کاربرد آن در سقف بنا حایز اهمیت است. آنچه که استفاده از چوب را در بسیاری موارد در فلات ایران محدود کرده است، کمبود و نیز آسیب پذیری آن در برابر آفات و بیماری هاست. در قسمت مرکزی ایران به علت اقلیم حاکم بر آن، موریانه ها مهم ترین آفت بناهای خشتی و سازه های چوبی هستند. بدین منظور آزمایشی میدانی برای بررسی ترجیح غذایی موریانه ها )با توجه به گونه های چوب مورد استفاده در بناهای تاریخی( طراحی و در حسینیه چهارمنار به اجرا درآمد. در این بررسی چهار گونه چوب )گردو، چنار، کاج، زبان گنجشک( را که بیشتر در بناهای تاریخی به کار گرفته شده اند آزمایش کردیم. این آزمایش در قالب طرح کاملا تصادف (4تیمار در 8 تکرار( در زمینی به مساحت 400 متر مربع انجام شد و مقایسه میانگین ها، نشان داد که گردو و چنار در یک گروه، زبان گنجشک در گروه دوم و کاج که هیچ مورد تغذیه قرار نگرفته در گروه سوم قرار دارند. همچنین آمارهایی از تعداد ایستگاه هایی که در آنها تغذیه صورت گرفته در هر بازدید مشخص شده است.
    کلیدواژگان: چوب، آفات آسیب رسان، بناهای تاریخی یزد، ترجیح غذایی موریانه
  • عطا حسن پور *، فاطمه دلفان، الهام بیرانوند صفحات 37-60
    در این نوشته آثار معماری مکشوفه از نخستین فصل کاوش های اضطراری محوطه باستانی قلا گوری رماوند 1 در سال 1389 معرفی شده است. این کاوش ها با انگیزه نجات بخشی این محوطه از خطر آبگیری سد سیمره انجام گرفت. هدف اصلی در این کاو شها مستندسازی آثار منقول و غیر منقول و نجات بخشی آنها قبل از آبگیری سد سیمره و انهدام آنها بود. طرح کاوش نجات بخشی محوطه قلاگوری رماوند در اوایل پاییز سال 1389 به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان و با اخذ مجوز از پژوهشکده باستان شناسی آغاز شد. کاوش در این محوطه به دلیل وجود اثر ارزشمند معماری به روش ارگانیک صورت گرفت و با توجه به محدودیت زمان، بخش اندکی از این بنا کاوش شد و هیئت کاوش موفق به آزادسازی و خاک برداری کامل بنا نشد. در نتیجه ادامه حفاری به فصل دوم موکول شد. در این فصل کاوش به چهار کارگاه با ابعاد 5×5 متر محدود شد و حاصل آن آزادسازی قسمت هایی از یک بنا با چهار فضای مرتبط به هم بود. اجزای معماری مکشوفه از یک فضای رابط در شمال ترانشه با جهت شرقی غربی تشکیل شده است که به دو اتاق موازی با جهت شمالی جنوبی راه دارد .این دو اتاق نیز در ضلع جنوبی به یک اتاق ستون دار با جهت شرقی غربی منتهی می شوند. این مقاله با رویکردی تاریخی فرهنگی و با استفاده از روش های مطالعات میدانی و کتابخانه ای تهیه و تدوین شده است. در این بین کوشش شد تا پس از توصیف فضاهای معماری و مراحل کاوش، بر اساس گزینه های دست هبندی شده و مقایسه تطبیقی با چند بنای مشابه و همجوار از جمله محوطه های برزقاوله 2 و خانه اربابی دره شهر به تحلیل و شناخت هر چه بهتر عناصر ساختاری این بنا که مربوط به دوران ساسانی است، بپردازیم.
    کلیدواژگان: حوزه آبگیر سد سیمره، قلا گوری رماوند، رودخانه سیمره، معماری و گچبری ساسانی
  • حسین حمیدی نیا * صفحات 61-74

    کلات نادری عارضه طبیعی دژمانند بیض ی شکلی در میان رشته کوه هزارمسجد)میانگین طولش 36 کیلومتر و میانگین پهنای آن 7 کیلومتر(است. دژ کلات جزیی از شهرستان کلات به شمار می رود و این شهرستان که عمدتا کوهستانی است، از شمال و شرق به کشور ترکمنستان، از جنوب شرق به شهرستان سرخس، از جنوب به شهرستان مشهد، و از غرب به شهرستان درگز محدود می شود. کلات نادری به عنوان یک دژ طبیعی، همواره در طول تاریخ مورد توجه پادشاهان ایران و حاکمان محلی در خراسان بوده است. نادرشاه افشار که خود متولد ابیورد در شمال حصار طبیعی کلات بوده در دوران حکومتش توجه ویژه ای به آن مبذول داشت. به طور یکه یکی از استحکامات مهم او به شمار می رفت. قلعه کلات اشراف بسیار مناسبی بر صحرای ترکستان دارد و از این نظر در طول تاریخ نقش مهمی در کنترل و دفع هجوم ترکم ن ها به نواحی شمال خراسان و مشهد ایفا کرده است. در روزگار قاجار جدایی افغانستان، بلوچستان شرقی، و ترکستان موجب شد نواحی مرزی نزد ناصرالدین شاه اهمیت یابد. در نتیجه به منظور اطلاع از اوضاع و احوال نواحی مرزی به دستور شاه مقامی با عنوان »مهندس مخصوص حضور همایون » برای نقشه کشی سرحدات ایجاد شد که وظیفه او تهیه نقشه های دقیق از سرحدات و مرزها و گزارش وضعیت آن نواحی به شاه بود. نقشه های متعددی به همراه گزارش های نوشتاری پیوست آن جهت تشریح اوضاع نظامی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی، و اجتماعی آن توسط نقش ه ک ش های دربار قاجار تهیه و در اختیار ناصرالدی ن شاه قرار داده م یشد. از جمله در مخزن اداره اسناد وزارت امور خارجه گزارش مکتوبی موجود است که به صورت کتابچه با جلدی به ابعاد 20*13 سانتی متر در مورد آب های کلات نادری تهیه شده است. مجموع این آب ها پنج رشته است منبع آنها از کوه هزارمسجد و کوهی است که متصل به کوه هزارمسجد است. اول آب لاین است که به طرف غربی کلات جاری می شود. دوم آب ارچنگان است که به طرف غربی کلات می رود. سوم آب داخله کلات است که به طرف جنوب کلات جریان دارد. چهارم سررود است که از طرف شرقی کلات جاری است. پنجم آب خورد کرماب است که آن هم در طرف شرقی کلات واقع است. سه نقشه نیز وجود دارد که به همین کتابچه مربوط است. اول کروکی نقشه کلات در شمال خراسان به ابعاد 65*50سانتی متر است. در این نقشه پنج رشته آب مذکور نشان داده شده و فاقد امضاء و تاریخ است. اعلام جغرافیایی بسیاری در این نقشه دیده می شود. دوم نقشه عبدالرحیم مهندس ازآب های پنجگانه کلات نادری به ابعاد 41.5*54 سانتی متر به تاریخ ماه محرم 1321 ق که دارای مقیاس خطی، راهنما، و جه ت نما است. در این نقشه علاوه بر آب های پنج گانه عوارض طبیعی و انسان ساخت نشان داده شده است . سوم نقشه دره و اراضی قریه زو واقع در سرحد کلات، مکمل نقشه عبدالرحیم مهندس درباره منطقه عمومی کلات و دربند خواجه است که در ماه صفرالمظفر 1321 هجری قمری و توسط مشارالیه ترسیم شده است. در این نقشه رودخان ه های ینگی قلعه و زو به عنوان مه م ترین رودخانه های ضلع شرقی کلات به نمایش درآمده اند. علاوه بر رودخانه و چند روستا، نام اراضی مزروعی به تفصیل آمده است.

    کلیدواژگان: کتابچه تشخیص آب های کلات، نقشه کلات نادری، نقشه سرحدات ایران در دوره قاجاریه
  • سیاوش درودیان * صفحات 75-88
    مرمت های دوره ای بناهای تاریخی، ب هخصوص در زمان های گذشته که دانش علمی این کار وجود نداشته، موجب تغییرات کالبدی در این بناها می شده است. بررسی این تغییرات می تواند راهگشای فهم و درک بهتر اثر و پایه ای برای مرمت بهتر آن در دوره های بعدی باشد. در این پژوهش به امامزاده «ینگی امام» از بناهای دوره صفوی در غرب کرج پرداخته شده است. این نوشته پس از معرفی اجمالی خود بنا به تاریخچه مختصر مرمت آن در زمان های مختلف اشاره می کند و سپس تغییرات ایجاد شده را بر اساس مدارک تاریخی و مقایسه کالبد امروزین و کالبد گذشته آن پی می گیرد. مطالعه بر اساس بررسی متن ها و عکس های تاریخی این اثر و استفاده از گزارش های سازمان میراث فرهنگی، صورت گرفته است.نتیجه پژوهش مشخص می کند که در دوره های قبل بیشترین تغییرات کالبدی در سردر صحن بنا که در دوره قاجار ساخته شده، کتیبه سردر بقعه، و کاش ی های گنبد اتفاق افتاده است. بیشتر تغییرات متاخر هم مجددا بر گنبد و فضاهای داخلی که سراسر آن آیینه کاری شده، دیده می شود. بنابراین لازم است در مرمت های بعدی به تغییرات و دست اندازی های اخیر توجه شده و الحاقات زائد اثر حذف شود.
    کلیدواژگان: امامزاده ینگی امام، مرمت دوره ای، تغییرات کالبدی
  • مرتضی رضوانفر * صفحات 89-102
    حضور هنر ایرانی و زبان فارسی در کتیبه های مساجد بسیاری از کشورها به ویژه سه قاره بزرگ آسیا وآفریقا و اروپا از جمله زیبایی های برجای مانده در معماری این مناطق و نیز نشانگر خدمات فرهنگی هنری جامعه ایرانی در اقصی نقاط جهان است. پروژه میدانی «بررسی کتیبه های فارسی در جهان نوروز » طی چند سال اخیر توسط نگارنده، در بخ شهایی از کشورهای ترکیه، آذربایجان، هندوستان، گرجستان، پاکستان، و روسیه انجام پذیرفته است. این مقاله رهیافت یک سفر پژوهشی به شهر دربند در تصرف روسیه است که به منظور شناسایی و تهیه شناسنامه از کتیبه های فارسی و برخی از بناهای کتیبه دار این شهر صورت گرفته است. شهر کوچک و ساحلی دربند دارای 150 اثر ثبتی است و حدود100 کتیبه فارسی )فارسی پهلوی و دری( از دوره های ساسانی، صفوی و قاجار بر بناهای آن نقش بسته است. مسجد جمعه دربند، بعد از نارین قلعه و حصار40 کیلومتری شهر، مهم ترین اثری است که همواره مورد توجه حکومت های منطقه ای بوده است. لذا دارای کتیبه های ارزشمندی از حکومت های ایرانی، عرب، مغول، و ترک است. قدمت 1300 و همچنین نوع معماری آن معیارهایی بوده برای ثبت این مسجد در پرونده جهانی دربند در یونسکو. از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش، شناسایی، خوانش متن، و تهیه شناسنامه پژوهشی برای 10 کتیبه فارسی با قدمت هفتصد تا دویست ساله )دوره قاجار( بر دیوارهای مسجد جمعه و مدرسه آن است که نتیجه آن در مقاله حاضر ارائه شده است.
    کلیدواژگان: کتیبه فارسی، مسجد جمعه دربند، آثار معماری ایرانی، قفقاز
  • سیدمنصور سیدسجادی*، حسین مرادی صفحات 103-130
    کاوش در شهر سوخته سیستان سابقه ای پنجاه ساله دارد و کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته یکی از اهداف مستمر و پیگیر گروه باستان شناسی شهر سوخته و دهانه غلامان از سال 1378 تا کنون بوده است. طی این سال ها در 29 کارگاه در بخش مسکونی شهر سوخته حفاری صورت گرفته است که کاوش در ساختمان شماره 1، 20 ، 26 ، و 28 از مهم ترین این زنجیره کاوش های باستا نشناختی به شمار می آید. انتخاب محل کاوش در کارگاه های شماره 26 و 28 که در بخش مسکونی مرکزی قرار گرفته اند، بر اساس مطالعات سطحی، بررسی های زمین مغناطیس سنجی و عکاسی هوایی با پهباد انجام پذیرفته که از چند حیث دارای اهمیت است. نخست این که این کارگاه ها در بخشی از شهر سوخته قرار گرفته اند که به نظر می رسد محصول توسعه شهرنشینی و به دنبال آن گسترش ساخت وساز شهری بر اساس نیاز و شرایط جدید بوده و شهرسازی در این بخش بر اساس طرح و نقشه از پیش تعیین شده بوده است. دوم اینکه بر اساس مطالعات سطحی این بخش از شهر سوخته شواهد زیادی از سفال های دوره چهارم استقرار در شهر سوخته عرضه داشته که می تواند به برداشت های نوینی از این دوره بیانجامد. کاوش های این دو کارگاه شواهد بسیار زیادی از دوره چهارم استقرار ارائه کرده و نشان می دهد که آثار و بقایای این دوره در بخش های دیگری از تپه به ویژه بخش مرکزی و شمالی نیز قابل پیگیری و ردیابی است. سومین دلیل، کاوش ساختارهای معماری ویژه ای در ساختمان شماره 26 است که شامل یک دالان پنجاه متری روباز با هجده دیوارک پشتیبان و بخش های مسکونی و انبار یشکل مرتبط با این دالان می شود که این سازه ها همراه با شواهد مادی بسیار زیادی به جا مانده از دوره چهارم و پایانی استقرار در شهر سوخته هستند.
    کلیدواژگان: شهر سوخته، مسکونی مرکزی، دوره چهارم، دالان، دیوارک پشتیبان، کاوش باستان شناسی