مجله مطالعات فقه تربیتی
سال یکم شماره 2 (پاییز و زمستان 1393)

قرآن کریم محور اصلی هدایت گری در اسلام است. از این رو، تعلیم قرآن به سایرین، به ویژه کودکان، مورد تاکید پیشوایان دین بوده است. در فضای عمومی جامعه، این امر متولیانی دارد، اما در فضای خانواده، چه کسی باید عهده دار تعلیم قرآن به بچه ها باشد؟ وظایف والدین در تعلیم قرآن به فرزندان و حدود و شرایط آن، مسائلی است که نوشتار حاضر با روش استنادی و تحلیلی (با تاکید بر روش شناسی استنباطی و فقهی) در صدد پاسخ به آن است. در این مسیر، پس از استناد به ادله عامی که شامل مساله تحقیق حاضر است و همچنین ادله خاص، می توان گفت که هر یک از والدین مسئولیتی ویژه به عنوان مستحب موکد و مضاعف دارند که قرآن را به فرزندانشان آموزش دهند. آموزش قرآن به فرزندان از حیث ابعاد، مستحب مولوی عینی نفسی توصلی تعیینی می باشد. این حکم علاوه بر تعلیم الفاظ، شامل آموزش مفاد و تفاسیر قرآن نیز می شود. البته این استحباب، در مورد «تعلیم الفاظ قرآن به اندازه واجبات نماز» به وجوب مبدل می گردد. مناسب است تعلیم قرآن قبل از همه آموزش ها آغاز گردد و آن هنگامی است که کودک به «سن تمییز» می رسد.

«ادب» و «تادیب» از مفاهیمی هستند که در قرآن کریم به کار نرفته اند، ولی در روایات استعمال زیادی داشته و در امور تربیتی کاربرد فراوانی دارند. این دو واژه معانی متعددی دارند که در این پژوهش، پس از ریشه یابی و اشاره به سیر تطور معنایی آن ها، معنای غالب و اصلی که مطلق امر نیکوست، تعیین گردیده است. با توجه به ارتباط این دو واژه با برخی واژه های مربوط به تربیت؛ شباهت ها و تفاوت های آن با تربیت و واژه های مشابه یا مرتبط دیگر مورد بررسی قرار گرفته و در این راستا به نسبت سنجی ادب با واژه های: تربیت، سیره، سنت، اخلاق، عمل، تهذیب، تزکیه و علم مبادرت شده است.

مساله کمک به دیگران جهت نیکی و تقواپیشگی، ذیل عنوان «اعانه» یا زمینه سازی بر «بر» و «تقوا» قرار می گیرد و در مقابل قاعده مصطلح «اعانه بر اثم» است. در مقاله حاضر بررسی ادله شرعی وظیفه مکلفان در خصوص یاری رسانی به دیگران جهت تسهیل اطاعت و فرمانبرداری آنها از دستور شرع، مد نظر است. تحلیل این موضوع، متضمن تاکید بر مسئولیت فرافردی افراد -در قبال شایستگی و تقوای دیگران، علاوه بر مطلوبیت تقواپیشگی ذاتی خود شخص- در جامعه دینی است. یکی از جهات مهم در بررسی موضوع تلاش برای استفاده از شیوه استنباط فقهی و در نتیجه بیان مسئولیت و تکلیف افراد در قبال التزام دیگران به شرع است. بر این اساس هر مسلمان علاوه بر تکالیف شخصی، نمی تواند درباره زمینه سازی برای رفتار شایسته و تقواپیشگی دیگران -که خیر و صلاح جامعه در آن است- بی تفاوت باشد.

تربیت عبادی، بخش از تربیت دینی است که کودکان را با وظایف و تکالیف عبادی آشنا کرده و آنان را متعهد به انجام آن می نماید. بر اساس روایات در بین تکالیف عبادی، نماز و روزه بیش از دیگر اعمال، ضرورت آموزش به کودکان دارد. آنچه در این بررسی اهمیت دارد، این است که بدانیم این مسئولیت بر عهده کیست، از چه زمانی شروع می شود و حکم فقهی آن چیست؟ به همین منظور مجموعه ای از آیات و روایات به صورت عام و خاص بیان شده و سپس به پرسش های مربوطه پاسخ داده است. حاصل بررسی ادله، شروع آموزش نماز از شش یا هفت سالگی است. این وظیفه به صورت وجوب یا استحباب موکد بر عهده والدین است، حتی می توانند در صورت سهل انگاری، آنان را مورد مواخذه قرار دهند. عقل نیز موید این مطلب است.

به برکت فناوری های اطلاعات و ارتباطات، امکان گفت وگوی ادیان، فرهنگ ها و ملیت ها بیشتر فراهم شده و توافقات بین المللی و اجماعات جهانی بر مسائل گوناگون؛ به ویژه مسائل تربیتی، رشد فزاینده ای یافته است. نوشتار حاضر بر اساس روش استنادی و تحلیلی در صدد است تا مواجهه فقه تربیتی را در این وضیعت بررسی نماید و به شکل ویژه، میزان حجیت شرعی سیره عقلای مستحدث در تعلیم و تربیت و نیز توافقات و بناهای تربیتی عقلای عصر حاضر را واکاوی نماید. برای این منظور در ابتدا، دیدگاه های موجود در اصول فقه شیعه صورت بندی شد و در ادامه با برگزیدن یک نظریه، به تبیین روی آورد فقه تربیتی در وضعیت جهانی شدن و مواجهه با بناهای تربیتی عقلای عصر حاضر و توافقات و کنوانسیون های بین المللی مربوط به کودکان و نیز مسائل تعلیم و تربیت، پرداخته است و «روش شناسی فقه تربیتی» در این زمینه را تبیین نموده است.

تنبیه از جمله مسائل مهم در تعلیم و تربیت کودکان است، که در ادوار تاریخ بشر به شکلی مورد پذیرش و یا نکوهش قرار گرفته است. در مورد ضرورت، چگونگی و کیفیت تنبیه در اصلاح رفتار، آرا و نظریات مختلفی وجود دارد؛ در این بین، شناخت دیدگاه فریقین، می تواند علاوه بر انتخاب فرایند تربیتی صحیح وکامل، گامی موثر در وضع قوانین مناسب باشد. از نگاه فریقین، اصل بر عدم جواز تنبیه بدنی است و فقط در شرایط خاصی جایز است؛ از جمله: 1. در صورت عدم تاثیر سایر مراحل تعلیم و تربیت؛ 2. به منظور تربیت و به مصلحت کودک باشد؛ 3. کودک هنگام تنبیه حداکثر ده سال داشته باشد؛ 4. ضربات باید با نرمی و در عضوهای غیر حساس زده شود؛ 5. فقط ولی شرعی کودک و ماذون از طرف او حق تنبیه را دارد.