فهرست مطالب

کتاب قیم - پیاپی 17 (پاییز و زمستان 1396)

مجله کتاب قیم
پیاپی 17 (پاییز و زمستان 1396)

  • وی ژه علوم قرآن و حدی ث
  • تاریخ انتشار: 1396/12/20
  • تعداد عناوین: 12
|
  • مقاله پژوهشی
  • سید حیدر فرع شیرازی * صفحات 7-28
    از میان نام های مختلف دریا در قرآن کریم یعنی «بحر، لجه و یم»، نام «لجه» با وزنی سنگین تر، کم ترین بسامد را دارد. این واژه در دو مورد، آن هم در نقش وصفی و مفعولی، به عنوان اسم و اسم منسوب درباره قصر سلیمان و تشبیه اعمال کفار به کاررفته است. لجه در اصطلاح علمی به «Pelagic zone» شهرت یافته است و از چندین لایه به نام های برلجه، میان لجه، ژرف لجه، مغاک و زیرمغاک تشکیل شده است. عمق و میانه بودن، دو مولفه اصلی مفهوم «لجه» در علم لغت و دریاشناسی است. طبقه بندی علمی «لجه» و بیان تفاوت آوائی آن با «لجی»، برخی شبهات موجود در اختلافات تفسیری و ترجمه ای را برطرف می نماید.
    ترکیب های مختلف این واژه همچون ترکیب اضافی، وصفی و نسبی، پیوند مناسب و مستحکمی در امتداد و گستردگی لایه های مختلف تاریکی در سطوح مختلف دریا و لایه های زیرین، تا پهنه وسیعی از افق آسمان ایجاد کرده که در شکل چند نمودار به نمایش گذاشته شده است. تصویرپردازی قرآن بر اساس نمادهای طبیعت ازجمله «لجه دریا» جلوه ای زیبا از ترس، تاریکی و اضطراب و ناامیدی کفار و همچنین اعجاب و شگفتی ملکه سبا را برای مخاطبین به نمایش می گذارد. نظام آوائی «لجه» دلالت بر موضع میانی دهان و دلالت بر عمق و شدت دارد و ناهمگونی نغمه آوائی را با احساسی نگران کننده و نفس گیر به مخاطب القاء می کند.
    کلیدواژگان: واژه شناسی، لجه، قرآن، دریا، بحر، علم، عمق
  • علی اکبر صافی اصفهانی*، محمدرضا ستوده نیا صفحات 29-54
    در شماری از آیات الاحکام قرآن، اختلاف در قرائت وجود دارد. ثمره اختلافی که در قرائت این آیات وجود دارد صرفا به حوزه قرائت مرتبط نمی شود؛ بلکه در علوم قرآن و فقه نیز اثرگذار است. از همین رو ، آیات مذکور همواره در کانون توجه مفسران و فقی هان مسلمان بوده است. نفی قرائات سبع یا عشر متواتر توسط برخی از عالمان متاخر و معاصر شیعه و پافشاری آنان بر انحصار حجیت و اعتبار در قرائت حفص و یا حجیت قرائاتی که ثابت شود در زمان امامان شیعه (ع) رایج بوده است، دستمایه برخی شبهات و اتهامات شده است. پژوهش حاضر با گونه شناسی مواجهه فقی هان متقدم امامیه با اختلاف قرائات آیات الاحکام و به دست آوردن شش رویکرد عمده این فقی هان، نشان می دهد که نظریه تواتر و حجیت قرائات سبع و عشر مشهور، نظریه اصلی فقی هان شیعه و مورد پذیرش بسیاری از آنان است. هر یک از این نظریات می تواند در توسعه یا تضییق برداشت های فقهی و تفسیری از آیات دارای اختلاف قرائت، اثرگذار باشد.
    کلیدواژگان: اختلاف قرائات، تواتر قرائات، قرائاتسبع، قرائات عشر، فقیهان شیعه، آیات الاحکام
  • احمد نهیرات*، عباد محمدیان صفحات 55-76
    در بافت جملات، واژگان هر یک به دلیلی با دیگری پیوند می یابد و با پراکندگی منسجم در سراسر متن، سبب انسجام بخشی به پیکره آن می شوند؛ از این امر به هم آیی تعبیر می شود که از مهم ترین عوامل انسجام بخش به متن است. در این میان، ترکیب قرآنی «جنات النعیم»، هم آیی کاملا مشهود با سبک و کارکردی ویژه بوجود آورده است. از آنجا که توصیف های ارائه شده از بهشتیان و جهنمیان عموما بصری است، این تصاویر در دو منظره متفاوت و متقابل از جهت شخصیت ها، عقاید، رفتارها و سرانجام قرار دارند. در این میان، بهشتیان و نعمت های فراوان بهشت، به عنوان هسته معنایی آیات مرتبط با ترکیب مذکور، انسجام کاملی به واژگان و آیات بخشیده است؛ به گونه ای که هریک از این مضامین، اولا رابطه معنایی و معقولی باهم دارند؛ ثانیا مفاهیم و مضامین یکدیگر را توضیح و تفسیر می نمایند و ثالثا باعث تداعی معانی می شوند. این موضوع یکی از عوامل زیبایی چیدمان آن ها در قرآن کریم است و این پژوهش در پی تحلیل این چیدمان بر اساس شیوه ای روزآمد، به منظور تبیین انسجام و هماهنگی آیات مربوط به موضوع های متفاوت است.
    کلیدواژگان: جنات النعیم، هم آیی، انسجام، تقابلی مکمل، قرآن کریم
  • ابوالفضل خوش منش * صفحات 77-100
    موضوع ارتباط لفظ و معنا که از آن با تعابیری همچون آوامعنایی، فونوسمانتیک و نظم آهنگ نیز یاد شده، مبحثی مهم و دیرینه در مطالعات زبانی است. از آنجا که قرآن کریم امری از مقوله زبان است، این ارتباط را به خوبی در این متن مقدس می توان دید. در پژوهش حاضر گروه هایی از آیات از نظر رابطه ای که میان لفظ و معنی آن ها وجود دارد، بررسی شده اند تا بدین شکل، پیدایی جلوه های آهنگین در قرآن، متناسب با معانی الفاظ پی جویی شود. همچنین از نقش هریک از حالات تقدیم و تاخیر الفاظ و عبارات قرآن، تکرار حروف، ادغام و فک ادغام حروف و نیز حذف و اضافه آن ها در ایجاد فضای آهنگین متناسب با مفهوم آیات، سخن گفته شده است و رابطه آن ها با معانی آیات بررسی گردیده است.
    کلیدواژگان: زبان قرآن، نظم آهنگ قرآن، لفظ و معنا، فونوسمانتيک قرآن
  • زهرا کلباسی، امیر احمدنژاد* صفحات 101-126
    اندیشمندان از دیرباز در حوزه اثبات تحریف ناپذیری قرآن به دلایل گوناگون عقلی و نقلی تمسک جسته اند. در این بین، آیات 9 حجر و 41 فصلت، مهم ترین دلیل نقلی ایشان بر اثبات این مدعاست. آنان حفظ ذکر در آیه 9 سوره حجر و همچنین راه نیافتن باطل به قرآن را که در آیه 41 سوره فصلت آمده است، دارای اطلاق دانسته و دلیلی بر امکان نداشتن تحریف گرفته اند. هرچند سوره فصلت دارای قرائنی در اثبات این معناست، اما آیه 9 حجر با تکیه بر سیاق آیات ابتدایی اش، بر حفظ مطلق قرآن دلالت ندارد بلکه صرفا بر سلامت قرآن از مداخله جنیان و تصرف آنان در وحی تا پیش از نزول بر قلب پیامبر (ص) ظهور دارد. افزون بر سیاق، دیگر قرائن درون متنی همچون آیات مشابه با آیه حفظ، اتهام جنون به پیامبر و قرائن برون متنی همچون اقوال صحابه و تفسیر برخی مفسران متقدم و متاخر مبنی بر تخصیص حفظ وحی به مرحله نزول را نیز می توان به عنوان مویدی بر این دیدگاه برشمرد.
    کلیدواژگان: وحی، پیامبر (ص)، آیه نهم سوره حجر، حفظ، تحریف، جن
  • علی محمد میرجلیلی، محمدرضا بابایی دره * صفحات 127-146
    حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می بخشد و آن را هدفمند می کند. بر همین اساس، هرچه باورهای آدمی مادی و در نتیجه محدود باشد، هدف های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می دهد. در مقابل، حوزه اعتقادات و باورها، نقش بسزایی در سرنوشت انسان ها دارد بویژه آنکه به زندگی معنا می بخشد و آن را هدفمند می کند. هرچه باورهای آدمی مادی و در نتیجه محدود باشد، هدف های منبعث از آن نیز متناهی و به همان میزان محصور می گردد و او را در تنگنای امور زمینی قرار می دهد. در مقابل، اعتقاد به خداوند، عالم غیب و نیروهای فراطبیعی که وظیفه آنان یاری خداباوران و خدایاوران است، هدف مومنان را متعالی و بلندپایه می سازد تا بدانجا که جایگاه اش در موقعیتی فرازتر از ملائکه قرار می گیرد. در همین راستا، یکی از برترین آموزه های انبیای الهی اعتقاد به عالم غیب است که بخش مهم آن، باور به «جنود الهی» است. جنود الهی، نیروهای دیدنی و نادیدنی موجود در عالم هستی هستند که همه تحت فرمان خداوند قرار داشته و در مواقع لازم، حق گرایان را کمک می رسانند و با باطل گرایان به ستیز برمی خیزند.
    این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی، می کوشد پیامدها و آثار تربیتی اعتقاد به جنود الهی را از دیدگاه قرآن و حدیث، بررسی نماید و پس از آن، به بیان جهت گیری هایی بپردازد که انسان های معتقد به وجود لشکریان الهی از آن برخوردار هستند.
    کلیدواژگان: قرآن کریم، روایات، جنود الهی، آثار تربیتی، ملائکه
  • مریم حسن جوهری*، حامد دژآباد، سید حسن خلیفه واقفی صفحات 147-170
    ماجرای نوح (ع) در آیات متعددی از قرآن بیان شده است. با این همه تکرار، اما خداوند متعال در آیه 49 سوره هود برای داستان حضرت نوح (ع) عبارت ﴿انباء الغیب﴾ به کاربرده است. به کارگیری عبارت مذکور این پرسش را ایجاد می‏کند که چرا باوجود یادکرد سرگذشت نوح (ع) در عهدین و همچنین آگاهی پیامبر (ص) و مردم از ماجرای این رسول الهی در آیات نازله‏ قبلی، در این سوره از عبارت ﴿انباء الغیب﴾ استفاده شده است؟ به صورت معمول، معنای برآمده از انباء غیب آن است که نه پیامبر (ص) و نه پیروان ادیان دیگر، از مضامین سوره هود درباره نوح (ع) اطلاعی نداشته باشند. اما آیا چنین برداشتی از این عبارت می تواند درست باشد؟ و اساسا چگونه می توان معنای حقیقی این عبارت را دریافت نمود؟ برای پاسخ به این سوال، ماجرای نوح (ع) در عهدین بررسی و با آیات قرآن مقایسه شد؛ سپس موارد تمایز داستان نوح (ع) در سوره‏ هود با سایر آیات مرتبط با ایشان‏ در قرآن احصاء شد. در پایان، امور اختصاصی ماجرای نوح (ع) در سوره هود شناسایی گشت که می توان این موارد را به عنوان مصادیق ﴿انباء الغیب﴾ در این سوره به حساب آورد.
    کلیدواژگان: انباء غیب، نوح (ع)، سوره هود، قرآن کریم، عهدین
  • فتحیه فتاحی زاده *، نجیمه افشاری صفحات 171-200
    مهم ترین منبع شناخت دین اسلام، پس از قرآن، روایات معصومان (ع) است. به سبب عوامل درونی و بیرونی متعدد، مانند نسخ، تقیه، از دست رفتن بسیاری از قرائن کلام معصوم، وقوع تحریف و تصحیف در متن روایات، اخبار متعارضی در این گنجینه وارد شده است. لذا دانشمندان حوزه معارف دینی و حدیثی از دیرباز، برای دستیابی به مراد معصوم (ع) به پدیده تعارض توجه داشته اند. شیخ حر از تلاشگرانی است که اهتمام به شناسایی این نوع اخبار داشته است. خصوصیت بارز ایشان در برخورد با اخبار متعارض، پرهیز از طرح و طرد روایات است. وی به هنگام تعارض بدوی اخبار، سعی دارد تمام راهکارهای ممکن در جمع روایات را مطرح نماید. به همین دلیل گاه برای رفع تنافی، در مدلول هر دو طرف تصرف می نماید و گاه البته در بیشتر موارد با تصرف در مدلول یکی از طرفین تعارض، دست به جمع اخبار می زند. وی در تعارض مستقر و به هنگام تعادل ادله، راه تخییر را برمی گزیند و در صورت عدم تعادل ادله، به ترجیح یکی از طرفین تعارض می پردازد. نیز در اکثر موارد، تخییر و ترجیح را به عنوان راهکاری در جمع روایات قابل ارائه می داند.
    کلیدواژگان: شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، روایت، تعارض مستقر، تعارض غیرمستقر
  • رحیم خاکپور * صفحات 201-220
    سنت به مثابه یکی از مصادر اصیل اسلام، بعضی مبین قرآن و برخی دیگر مکمل آن می دانند. بر اساس دیدگاه مشهور و غالب، قرآن و سنت در کنار هم، مرجع و منبع امور دینی محسوب می شوند. با این وجود، تعدادی از محدثان اهل سنت با تمسک به منقولاتی، بر این باورند که سنت، حاکم بر قرآن بوده و بر آن سیطره دارد؛ یعنی تنها راه پی بردن به مراد و منظور قرآن را منحصر در احادیث می دانند. در حوزه تفسیر نیز این تفکر بر فهم معنای اصطلاحات قرآنی، بسیار اثرگذار است. تبلور ادعای لزوم فهم قرآن در پرتو سنت، به عهد تابعین و به طور مشخص به اوزاعی و اساتید وی باز می گردد که با وجود مخالفانی از معاصران، این دیدگاه در طول تاریخ از جانب محدثان و دیگر علما تلقی به قبول شده و روش خاصی را در اندیشه ورزی دینی شکل داده است. ایرادات جدی وارد بر این رویکرد معرفت شناسانه عبارت اند از: وجود نصوص دینی متعارض با آن، وهن ارکان این اندیشه همچون باور به «ظنی الدلاله» بودن قرآن، تعارض این اندیشه با برخی از اصول کلی همچون «تقدم کتاب بر سنت»، «لزوم فهم سنت در پرتو قرآن» و «شرط عدم شذوذ برای صحت حدیث». روش پژوهش در این تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی توصیفی بوده که با هدف معرفی و نقد دیدگاه حدیث سالاری در مطالعات قرآنی صورت گرفته است.
    کلیدواژگان: قرآن، سنت، حدیث محوری، حدیث سالاری، حدیث زدگی، تفسیر روایی
  • طیبه عمارلو *، مهدی (عبدالمهدی) جلالی، عباس اسماعیلی زاده صفحات 221-242
    در علم رجال و دانش جرح و تعدیل برای دستیابی به احادیث معتبر، اسناد روایات بررسی می شود. اندیشه وران رجالی، برای اعتباریابی اسانید و داوری درباره هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات خاصی پدید آورده اند. بر سر معنا و دلالت برخی از این اصطلاحات، اختلاف نظرهایی وجود دارد. ازاین رو، بهره گیری از مطالعات معنایی در بازنگری معنای دلالی اصطلاحات می تواند روشی کارآمد برای بررسی اسانید باشد. رویکرد اصلی این پژوهش، شناخت مفهوم دقیق اصطلاح «منکرالحدیث» و تحلیل مراتب و درجات آن بر منحنی اصطلاحات جرح وتعدیل است. اندیشمندان علم رجال درباره معنای دلالی این اصطلاح و اطلاق آن بر جرح راوی، ضعف روایات و یا هر دو معنای ذکرشده، دارای اختلاف دیدگاه هستند؛ به همین دلیل، ابهام فراوانی در زمینه درجه ای که این اصطلاح از آن حکایت می کند یعنی زیاد، متوسط یا کم وجود دارد. در این مقاله کوشیده ایم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، مرتبه این اصطلاح را نشان دهیم و حدود دلالی آن را ترسیم نماییم.
    کلیدواژگان: علم رجال، جرح و تعدیل، اصطلاحات رجال، منکرالحدیث، دلالت، مرتبه
  • عبدالهادی فقهی زاده*، مجید بشیری صفحات 243-264
    کتاب الضعفاء ابن عضائری یکی از منابع علم رجال است. بیشتر آراء این کتاب، با مشهور دیگر کتب رجالی شیعه در تعارض و اختلاف است. این امر از دیرباز مناقشاتی را در خصوص ابن غضائری و اثر وی پدید آورده است. عامل اصلی این مناقشات، متن کتاب است؛ نه مولف آن. این مقاله درصدد است که به پرسش های ذیل، پاسخ درخور دهد: آیا انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری صحیح است؟ با فرض پذیرش انتساب این کتاب به ابن غضائری، آیا محتوای آن با دیگر کتب رجالی متقدمان شیعه، سازگاری و تطابق دارد؟ با تطبیق و مقایسه آراء ابن غضائری و دیگر رجالیان می توان به کم و کیف سازگاری و تطابق آن ها با یکدیگر پی برد. بر این اساس با توجه به هم درس بودن ابن غضائری با نجاشی و آگاهی کامل نجاشی از آراء و آثار او و نیز اطلاع شیخ طوسی از آثار ابن غضائری، میان آرای ابن غضائری با نجاشی و طوسی، اختلاف گسترده ای هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی وجود دارد. این اختلاف ها حاکی از صحیح نبودن انتساب کتاب الضعفاء به ابن غضائری و یا دست کم تقویت کننده این قول است.
    کلیدواژگان: ابن غضائری، الضعفاء، انتساب کتاب، علم رجال
  • اسماعیل اثباتی، سید کاظم طباطبایی پور * صفحات 265-288
    یکی از پرسش های مهم درباره جوامع روایی متقدم ، منابع شفاهی و مکتوبی است که این کتاب ها از آن ها پدید آمده است. از این رو، درباره کافی این پرسش پیش روی حدیث پژوهان قرار دارد که کلینی در تالیف کتابش از چه منابعی بهره برده است. با ژرفکاوی در اسانیدروایات کافی و مطالعه رد پایی می توان گفت کلینی با وجود آنکه بخش بزرگی از روایات کتابش را از آثار و مرویات محدثان مکتب قم آخذ کرده است، اما در عین حال از روایات افرادی چون سهل بن زیاد و محمد بن عیسی عبیدی که در نگاه محدثان مکتب قم چهره های موجه و محبوبی به شمار نمی روند بسیار بهره برده است. او همچنین از منابعی استفاده کرده است که نزد محثان قم و حتی محدثان و رجال شناسان بغداد منابعی غیر قابل اعتماد و متمایل به غلو به شمار وی روند. سبب چنین کاری شاید به تفاوت نگاه او به مساله غلو باز گردد. همچنین او با اینکه انتقاد هایی نسبت به دو جریان فکری هشام بن سالم و هشام بن حکم داشته است ، اما از آثار هر دو جریان بهره برده است .
    او حتی خود را بی نیاز از منابع روایی عامه نمی دانسته است. به همین سبب از کتاب های حفص بن غیاث و سفیان بن عیینه نیز استفاده کرده است.
    کلیدواژگان: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، مکاتب حدیثی شیعه، جریان های فکری امامیه