مجله سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
پیاپی 32 (تابستان 1395)

مضمون آفرینی که از ویژگی های برجسته سبک هندی است، ایجاد و یا کشف رابطه و پیوند تازه میان امری ذهنی با عینی است که در ظاهر هیچ پیوندی میان آنها نیست. جزئی نگری شاعران این دوره و تامل در امور خرد، عاملی است تا آنها حتی اشیاء پیرامون خود را به عنوان یکی از عناصر مضمون ساز انتخاب نمایند. در این نوشتار برآنیم تا بر اساس مضمون آفرینی با اشیاء کم بسامدی چون: بهله، خرده قلم، خلال دندان، دنبه گداز، شان، فرد، کجک، مگس ران و... دریابیم که صائب با داشتن نگاهی باریک بینانه و منحصر به فرد، برای ساختن مضامین تازه از چه زاویه ای بدین اشیاء نگریسته و چه شیوه ای را در آفرینش آن به کار برده است؟ و آنکه کاربرد این نوع مضمون آفرینی ها چگونه نیمه پنهان شاعر و وضعیت اجتماعی عصر صفویه را بازگو مینماید؟ بررسی و تحلیل این عناصر جدا از آنکه اسلوب معادله را برترین شگرد مضمون آفرینی میداند، ارزش هنری اشعار صائب و وسعت دامنه خیال او را نمایان میکند؛ همچنین با بیان ذهنیت شاعر در شگردهای مضمون آفرینی، خصوصا در اسلوب معادله، شخصیت عالمانه و روانشناسانه وی در قالب باورها، عقاید و اندیشه های تعلیمی و عرفانی به وضوح نمایان میگردد و نیز افق های تازه ای به روی خواننده نسبت به شناخت لوازم زندگی عوام و خواص و چگونگی کاربرد آن در دوره صفویه گشوده میشود.

در میان متون ادبی، دیوان صائب تبریزی از جمله آثاری است که با خلق مضامین تازه و کاربرد تصاویر شاعرانه، عقاید، اندیشه ها و فرهنگ حاکم بر عصر صفویه را به روشنی منعکس میکند. این بازتاب که متاثر از روزگار شاعر، باورها و آرزوهای وی است، مباحثی چون جامعه- شناسی، روان شناسی، اصول اعتقادی و حتی مسائل فلسفی را مطرح می نماید. با وجود روی کارآمدن مذهب تشیع در دوره صفویه، یکی از مسایل قابل توجه در دیوان صائب انتقاد از وضع نابسامان حکومت و بیعدالتی های حاکم بر آن است و کاربرد ابزاری چون چوب دار، دوشاخه، تازیانه، میل، طشت خونین و... حاکی از اجرای مجازات های بی رحمانه ای است که دامان آن را به هفت بحر نتوان شست. این پژوهش برآن است تا به این پرسش ها پاسخ دهدکه: صائب با داشتن نگاهی باریک بینانه و روحیه لطیف شاعرانه، چگونه از این ابزار خشونت آمیز در اشعار خود استفاده کرده است؟ و دیگر آنکه کاربرد مجازات و ادوات آن چگونه فردیت شاعر را در تصاویر و مضامین ساخته شده نشان میدهد؟ بررسی و تحلیل این عناصر جدا از آنکه ارزش هنری اشعار صائب و وسعت دامنه خیال او را نمایان میکند، بخشی از فردیت او را با توجه به انتخاب تصاویر و مضامین ساخته شده، نشان میدهد و در فرع بازگوکننده شیوه مجازات در دوره صفویه است.

یکی از پژوهش های جدی در نوع ادبی الهی نامه ها، تحلیل محتوای این گونه ادبی بر مبنای سبک شناسی لایه ای در حوزه های پنجگانه آوایی، واژگانی، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیکی است و با همین دیدگاه به مقایسه مناجات نامه خواجه عبدالله و الهی نامه علامه حسن زاده آملی پرداخته ایم. این روش تلفیقی از سبک شناسی مدرن و سنتی بر پایه اصول زبان شناسی است. هر دو اثر با درونمایه عرفانی انتخاب شده اند و مسئله تحقیق پیگیری گفتمان دو سویه میان این دو اثر با اختلاف حدود نه قرن میباشد؛ تا از این طریق سیر و تحول الهی نامه نویسی و کارکردهای هر یک از بخش های گفته شده، مشخص شود. با این دیدگاه ده جمله هسته ای و خوشه ایبه همراه وابسته- هایشان از هر دو اثر انتخاب شده است. یافته ها حاکی از آن است که در مساله واژه ، رمزگانه ای وابسته به عرفان و دین تمایز چندانی دیده نمیشود و در مقوله دستوری با وجود اختلاف نهصد ساله باز هم ساختار ادبی بر ساختار الهی نامه نویسی رواج دارد تا ساختار دوره هر نویسنده. در مقوله ادبیت متن هر دو به موسیقی توجه کرده اند و نشان میدهد که الهی نامه نویسی با موسیقی رابطه تنگاتنگی دارد. البته خواجه عبدالله از این چالش صنایع لفظی برتر آمده، تمایز اصلی تنها در بخش ایدئولوژیک دیده شده است و علت آن را باید در تمایز تفکر اشعری و شیعه اثنی عشری دید که خود را در تشبیه ها و استعاره های مربوط به خداوند نشان میدهد.

رساله فصول اثر رشیدالدین میبدی (ز: 025 ه.ق)، مفسر قرآن و نثرنویس برجسته عرفانی در سده ششم ه.ق است. این رساله اثری ناشناخته از این نویسنده است که تفاوت بنیادین با دیگر آثار او دارد و در کلیت آن، نوشتهای است در اصول و شیوه های هنر خطابه و فصالی. نثر فصول نثری بینابین است که به نثر فنی گرایش دارد. در مقاله حاضر رساله فصول بر اساس سه رویکرد زبانی، فکری و ادبی بررسی شده است. از مهمترین ویژگی های زبانی رساله فصول، فراوانی واژه های عربی، اقتباس از آیات و احادیث، استشهاد به اشعار عربی و فارسی و کاربرد تلفظ های کهن است. در بعد ادبی گرایش زیاد نویسنده به انواع سجع و جناس، افسونی موسیقایی و آهنگین به نثر او میدهد. پاره ای صور خیال به خصوص تشبیه های بلیغ، استعاره نیز بیش از سایر تصاویر مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که این اثر در اصل نمونه ای از هنر خطابه و فصالی است، گرایش به موسیقایی کردن نثر میتواند متاثر از سنت شفاهی خطابه گویی باشد. در این مقاله علاوه بر بررسی ویژگی های سبک شناسی فصول میبدی، با رویکردی تطبیقی، وجوه تشابه و افتراق این اثر با رسالهالطیور نجم رازی (م 406 ه.ق) که از متون مربوط به فن فصالی در سده ششم ه.ق است به صورت مختصر بیان شده است.

برخی معتقدند که انقلاب مشروطه، حکومت رضاشاهی، کودتای 82 مرداد و... نسلی را که در حدود 0331 در عرصه ادبیات بالیدند و آثار خود را خلق کردند، با بحران عظیم معرفتی و - سال های 0331 اعتقادی روبه رو ساخت و منجر به بروز ناامیدی در طیف وسیعی از روشنفکران متفکر ایرانی شد. این یاس افسار گسیخته موجب گردید تا کسانی چون هدایت، چوبک، صادقی و... گونه ای جدید از نوشتار را در حوزه ادبیات داستانی ایجاد و دنبال کنند که مبتنی بر دریافته ای روانشناسانه و فلسفی از روح انسان و ارتباط او با جهان مادی و عالم متافیزیک بود. شعله این آتش هیچگاه خاموش نشد و شراره های آن به نسل های بعد نیز سرایت کرد. این ساختار ذهنی جدید که به کشف سویه سیاه و تاریک روح بشری میپرداخت با مفاهیمی مانند: مرگ، زندگی، پوچی، تنهایی و گناه بخش بزرگی از ادبیات سال های مذکور را تحت سیطره خود قرار داد و منجر به پیدایش سبک دورهای خاص با عنوان ادبیات پوچگرا گردید. در این جستار برآنیم تا گوش های از درگیری های ذهنی و ویژگی های مشترک فکری و سبکی صادق چوبک و احمد محمود را با تاکید بر اثری خاص از هرکدام در گستره سال های 31 تا 31 مورد تامل قرار دهیم.

بررسی ها نشان می دهد تاریخ نویسی در شیوه ها و سبک های گوناگون آن، در قرون یازدهم و دوازدهم هجری رواج بسیاری داشته است. کتاب بحیره اثر میر محمد هاشم فزونی استرآبادی، از نویسندگان قرن دهم و یازدهم هجری قمری، از جمله آثار تاریخی، با رویکرد موضوعی است، که به لحاظ گستردگی و تنوع مطالب و سبک بیان، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
موضوع بخش عمده ای از کتاب بحیره اختصاص دارد به مکارم اخلاق و عدالت، کرامات، خوارق عادت ، خونریزها و جنگها، عبرتها، شکوهمندی ها و جشن های پادشاهان. بخش دیگری از موضوعات این کتاب، درباره حالات و حکایت های مربوط به وزرا و برخی خاندان ها و منجمین و اشراف و پهلوانان و سخاوتمندان است.
پرداختن به مباحث جغرافیایی از قبیل توصیف دریاها و نهرها و خشکی ها و چشمه ها و کوه ها و سنگ ها و بدایع و شگفتی های طبیعی بخش دیگری از مباحث کتاب بحیره است. همچنین بیان نکاتی درباره مار، اژدها، درختان، امور بدیعه، غرایب تولدها، جن، پری، سگ، طلسمات و پرندگان ونیز مطالبی درباره شگفتی های جزایر، عمارت ها، وجه تسمیه بلدان و القاب و سایر موارد بخش های پایانی این کتاب راتشکیل میدهد. کتاب بحیره از جمیع مرزبندی زمانی و مکانی برخوردار نبوده و علاوه بر نکات تاریخی، در قلمرو اسطوره ها و افسانه ها نیز وارد شده است.

داستان کوتاه در چند دهه اخیر در ایران نیز، رشد فزایندهای از نظر کثرت و تنوع مضامین پیدا کرد و با شروع جنگ تحمیلی پیوند عمیق و موثری بین داستان کوتاه و دفاع مقدس ایجاد شد، چنانکه در سه دهه گذشته نویسندگان زیادی در این عرصه دست به تولید آثاری ارزشمند زدند. پرسش اساسی این پژوهش به این شرح استکه ویژگی های داستان های کوتاه و برجسته دفاع مقدس، در دهه هشتاد از حیث عناصر داستانی و ساختار و محتوا چیست و چه مولفه و مشخصه هایی منجر به کشف آنها میشود؟
از این رو، نقد و تحلیل آثار گرانمایه داستانهای کوتاه دفاع مقدس از بعد عناصر داستانی، ماهیت این- گونه آثار را هر چه بیشتر نزد خوانندگان و علاقمندان هویدا مینماید و به معرفی بهتر آن میپردازد.
بدین منظور، در این مقاله به تحلیل عناصر داستانی سی و یک داستان، از شش مجموعه از داستان های کوتاه و برجسته دفاع مقدس در دهه هشتاد پرداخته شده است تا با گذشت بیش از سه دهه از عمر این نوع از ادبیات داستانی، میزان رشد و تعالی آن در بوته نقد و تحلیل قرار گیرد و به بازتاب توفیقاتی بپردازد که در آفرینش داستان های نوین دفاع مقدس به وجود آمده است.
این مقاله، به روش تحلیلی وآماری نگاشته شده و در بررسی هر اثر، شاخصه ها و عناصر متعددی مثل پیرنگ، شخصیت، زاویه دید، صحنه، لحن، درونمایه مطمح نظر بوده است.گردآوری و طبقه بندی اطلاعات بر مبنای یادداشت ها و اطلاعات به دست آمده و با روش توصیفی، انجام گرفته و نتایج دسته بندی و در قالب جدول ها نقد و تحلیل شده است.

بررسی تصویر، تصویرشناسی و تصویر دیگری از اهمیت بسیاری برخوردار است. اهمیتش بیشتر به علت نقش آن در شناسایی ملت ها به همدیگر و زدودن تصویر کلیش های و تحریف شده است که یک ملت درباره ملتی دیگر دارد. از آنجایی که ادبیات میتواند ملل مختلف را با هم آشنا و نزدیک سازد پس، از آن انتظار میرود شکاف حاصل شده میان ملل نزدیک به هم دیگر را از میان ببرد. در حقیقت حاکمیت آموزه های اسلامی، دو عضو پیکره امت عرب و ایرانی را به هم نزدیک میساخته است و زمانی که این آموزه ها در نظر گرفته می شده اند، شاهد دید باز و پذیرفتن دیگری بوده ایم و هنگامی که شرایط، آنها را از هم دور میکرده، اشتراکات آنان نادیده گرفته میشده و جستجوی ذره بینانه تفاوت ها و تلاش برای بزرگنمایی آنها و گاه تحریف و تزویر حقایق، صورت میگرفته است. این مطلب را میتوان در آثار منثور فارسی از طریق بررسی سیمای عرب در آن مشاهده کرد. پژوهش پیش رو در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که تصویر دیگری (عرب) در نثر فارسی چگونه است؟ آیا نگاه نویسندگان ایرانی به عرب ها از دیرباز تاکنون یکسان و یا همسان بوده است؟ و اگر تغییری در آن صورت گرفته، عوامل تغییر چه بوده است؟ نتیجه این پژوهش تفاوت بسیاری بین نگاه به عرب پیش از قرن نوزدهم و پس از آن را نشان می دهد. نثر کلاسیک تصویر منصفانه ای از عرب به نقش کشیده است، ولی این تصویر در نثر معاصر تغییر کرده و بیشتر منفی بوده است. عوامل بسیاری در این تغییر نگاه نقش داشته اند که پژوهش به آنها پرداخته است.

بانوگشسب نامه از جمله منظومه های حماسی فارسی است که سراینده و تاریخ دقیق سروده شدن آن نامعلوم است. این منظومه که ریشه در گذشته باستانی ایران دارد، حاوی عناصر اساطیری، فرهنگی و اجتماعی مختلفی از دوران کهن و همچنین زمان سروده شدنش است. به رغم حماسی بودن و تعداد کم ابیات آن، که تقریبا شامل 2301 بیت است، بانوگشسب نامه حاوی بنمایه های مختلفی از باورها و آیین های زردشتی است که اگرچه تفصیل زیادی در مورد آنها وجود ندارد، اما تعدد آنها در نوع خود در یک مجموعه حماسی تقریبا کوتاه قابل توجه و خود نشان از تاثیر این دین کهن بر این منظومه است. افزون بر صفات و ویژگی های قهرمان منظومه، بانوگشسب، که شباهت بسیاری به ایزدبانوان زردشتی دارد، از عناصر زردشتی دیگری همچون دیو، پری، فره، اعداد مقدس هفت، دوازده و چهل، شادی و خوش باشی در این جهان، اعتقاد به بخت خوب و بد، سوگند خوردن و... سخن رفته است که در این پژوهش به بررسی و تحلیل و تطبیق آنها با روایات زردشتی موجود میپردازیم. بررسی ها نشان می دهد که نکات و توضیحات مطروحه در رابطه با عناصر دینی زردشتی به میزان زیادی با روایات موجود این دیانت سازگاری دارند. افزون بر این، در پاره ای موارد آمیختگی هایی بین عناصر زردشتی و اسلامی در منظومه وجود دارد که از یک طرف خود ناشی از زمان و فضای سروده شدن منظومه و از طرف دیگر به دلیل باورهای اسلامی شاعر منظومه است.

ادبیات به دلیل ماهیت و حوزه گستردهاش با دیگر رشته های علوم انسانی از جمله روانشناسی تناسب موضوعی دارد و قابلیت انجام پژوهش های بین رشتهای را داراست. شاهنامه از آثار مهم ادبیات فارسی است که آفریدگارش، فردوسی در توصیف شخصیت های کلیدی آن به گونه ای تصویر- پردازی کرده که با تحلیل های روانشناسی میتوان به لایه های پنهان روانی و شخصیتی ایشان دست یافت. این امر حاکی از نگاه دقیق شاعر به سرشت و روان آدمی و توصیف موشکافانه حالات نفسانی شخصیتهاست. از جمله این شخصیتها میتوان به گرسیوز اشاره کرد که فردوسی به ارائه نشانه ها، توصیف رفتار و علل انگیزشی وی میپردازد. با بررسی این توصیف ها و نشانه ها و مقایسه آنها، میتوان نتیجه گرفت اختلال روانی گرسیوز منجر به قتل سیاوش میشود. در میان شخصیت های داستان سیاوش، گرسیوز ضد قهرمان است که در این مقاله علت روانشناسانه رفتار وی عقده « در فرض » حقارت شده است. بنابر گزارش فردوسی میتوان علل پیدایش اختلال روانی را در گرسیوز نسبت به سیاوش در این موارد دانست: حسادت گرسیوز از فر و دستگاه سیاوش و حسادت به همچنین برخی از ویژگی های رفتاری در گرسیوز هست .« کمان کی » پیروزی سیاوش در کشیدن که منجر به کشتن سیاوش میشود: خشم، نفرت، رشک و حسادت، هراس و... .

حضرت علی بن موسی( 841 - 302 ه.ق.) که با عنوان امام رضا(ع) هشتمین امام شیعیان دوازده امامی به شمار میرود، گذشته از امامان اول و سوم شیعه، بیش از دیگر امامان مورد توجه ایرانیان بوده است و تجلی این توجه را می توان در قدمت و کثرت مدایح رضوی در شعر پارسی بازجست. توجه به امام رضا(ع) نه تنها در بدنه اصلی شعر پارسی یعنی شعر بزرگسالان به وفور دیده می شود، بلکه در شعر کودک نیز بویژه در دهه های اخیر، حضوری وسیع یافته است. هدف از نگارش این مقاله، توصیف زیبایی شناسی شعر رضوی در متون منظوم ادبیات کودکان است. گستره مطالعه نیز آثار منظوم شاعران معاصر حوزه کودکان است که به لحاظ موضوعی در قلمرو شعر رضوی قرار گیرد. از آنجا که شعر رضوی، زیرمجموعه ای از ادب آیینی است، به مانند دیگر حوزه های ادب آیینی، پیوندهای مکرر و متراکم تلمیحی با قرآن، حدیث و اخبار تاریخی دارد و حتی کودکانه بودن شعر نیز نتوانسته موجب کاستی یا قطع این پیوندها شود. بنابراین به رغم گرایش صوری مباحث زیبایی شناسی، بخشی هرچند کوتاه به بخش تلمیحات اختصاص داده شد.

سوررئالیسم عنوان یک جنبش فرهنگی است که در اواسط دهه 0291 در دو حوزه هنرهای تجسمی و ادبیات اتفاق افتاد. پدید آورندگان این مکتب برای بیان اهداف خود در آثارشان از عناصر فرا واقعی بهره میبردند. هدف اصلی سوررئالیسم رهایی و آزادی کامل ذهن است. این مکتب به ادبیات و هنرهای ملل دیگر از جمله ایران نیز راه یافت و بر آنها تاثیر گذاشت. برخی از اشعار و رمان های معاصر فارسی به لحاظ عناصر و اجزاء و کلیت فضا به آثار سوررئالیستی بسیار نزدیک میشوند. بوف کور صادق هدایت، شازده احتجاب هوشنگ گلشیری و سمفونی مردگان عباس معروفی با لحاظ تفاوت در بهره مندی از شاخصه های سوررئالیستی، تحت تاثیر تفکر سورئالیستی بوده اند. رویا، جنون، نگارش خودکار، لحظه روانی، عشق و امر شگفت و فرا واقعی نمونه های معدودی از ویژگی های ادبیات سورئالیستی هستند که در این رمان ها به تصویر کشیده شده اند. نگارندگان در ابتدای این پژوهش نگاهی به سوررئالیسم و مقایسه آن با سوررئالیسم ایرانی داشته، سپس به تطبیق اصول این مکتب با این رمان ها پرداخته است و در نهایت اثبات شده است که برخی از اصول سوررئالیسم در این رمان ها وجود دارد. با این حال از ویژگی های سبکی رمان های فارسی به شمار نمی رود.

ضمیر یکی از مباحث مهم دستوری زبان فارسی است که بیشتر دستورنویسان در آثار خود به آن پرداخته و تعاریفی کمابیش مشابه از آن ارائه کرده اند. برخی دستورنویسان ضمیر را جزو کلمات مستقل آورده اند و برخی دیگر آن را اسم خوانده اند، در تقسیم بندی های ثانوی نیز تفاوت های متعددی در انواع ضمیر در میان دستور نویسان به چشم میخورد. ما در این مقاله پس از بررسی تمام نظرات دستور نویسان نقد و تحلیل هر کدام از آنها تلاش میکنیم به جمع بندی نهائی راجع به تعریف دقیقی از ضمیر و انواع آن برسیم.