مجله سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
پیاپی 38 (زمستان 1396)

تشبیه رایجترین صورخیال شاعرانه و اساسیترین رکن دستگاه بلاغی اشعار هر شاعر است، زیرا ارکان بعدی صورخیال مانند استعاره و کنایه از تشبیه ناشی میشوند. از میان چهار رکن تشبیه ، وجه شبه از اهمیت بیشتری برخوردار است تا جاییکه علمای بلاغت آنرا مهمترین رکن تشبیه میدانند. از میان تقسیمات متعددی که علمای بلاغت برای تشبیه قائل شده اند،دو نوع تشبیه مجمل و مفصل ) یعنی اقسام تشبیه به اعتبار حذف و ذکر وجه شبه ( و تشبیه بلیغ ) تشبیه به اعتبار حذف وجه شبه و ادات( و چگونگی آن موضوع اصلی این پژوهش است ، زیرا حذف یا ذکر وجه شبه به علل مختلفی صورت میگیرد ؛ در این مقاله کوشیده ایم ذکر ، حذف ، تازگی و تنوع وجه شبه و علل آن را در اشعار نظامی گنجوی بررسی کنیم.

فاضل نظری یکی از شاعران جوان معاصر است که به دلیل برخورداری از ذوق شاعری، مطالعات ادبی و خلاقیتهای زبانی و مضمونی اشعارش با اقبال نسبتا خوب مخاطبان روبرو شده است. شعر وی، اگرچه مقد به قواعد ساختاری و انضباط سنتی است، لیکن از حث زبان یی و مضمون ترار و ادامه گذشته نست. در شعرش سنتشنی در وزن و قافه دده نمیشود ککیی ی اما او در خلق مضامین نو و تصاویر بکر در ساختار کهن بسیار توانا است. با توجه به نتایج تحقیق، فاضل نظری به غزل نگاهی کلاسیک دارد و غزلش بیتمحور است. نظام نشانه ها در شعرش به غزل کلاسیک نزدیکتر است تا به شعر و جریانهای نوین امروزی. زبان او، در عن ی سادگی و روانی، بانگر احساس و تخل عمق است. وی در غزلیاتش سه ضلع مثلثی را به ییی نمایش گذاشته که عبارتند از سبک عراقی، سبک هندی و سبک غزل امروز. استفاده از نمادها و نشانه های سبک هندی، ایجاد تصاویر نو و مضامین خلاقانه و گرایش به طرز بیان حافظ از جمله هنرمندی های وی است. در این مقاله به معرفی و تحلیل سبکشناسی آثار وی از منظر زبانی، آوایی، بلاغی و فکری پرداخته شده است.

بررسی درونمایه که همان فکر مسلط بر هر عمل ادبی، داستانهای کودک و نوجوان از اهمیت خاصی برخوردار میباشد، چرا که کشف درونمایه یا مضمون باعث شناخت بهتر عمل داستانی و شخصیتهای آن می شود و در نهایت فهم عمیقتر کلام نویسندگان را در پی دارد. در این مقاله سعی شده با خواندن هجده اثر داستانی کودک و نوجوان که در دو دهه چهل وپنجاه نوشته شده، درونمایه آثار آن دوره به دست آید. بررسی هجده اثر بر اساس یک رویکرد تحلیلی از محتوا انجام شده است که نتیجه های حاصل از آن درونمایه ها شامل درونمایه های شکاف طبقاتی 33،33٪، سیاسی 22،22٪، ماجراجویی 11،11٪، تلاقی حماسه و عرفان ٪11،11، کار جمعی 11،11٪، ودرونمایه مذهبی و تربیتی سرگرم کننده هر دو تنها با یک داستان 5،5٪ بوده است.

طغرای مشهدی از شاعران و نویسندگان سده یازدهم هجری است که به هند مهاجرت کرده و حیات ادبی وی در آن دیار بوده است. در ضمن آثار طغرا ساقینامهای وجود دارد. این ساقینامه از جهات بسیاری قابل تحقیق است. از جمله شهرآشوبی که در ضمن آن آمده است. موضوع این نوشتار، معرفی و تحلیل ویژگی های شهرآشوب طغرا است. شهرآشوب مذکور که تا به حال گمنام باقی مانده، دارای خصوصیاتی است که آن را در میان دیگر شهرآشوبها برجسته میسازد. این ویژگی ها عبارتند از: تلاقی دو سنت ساقینامهسرایی و شهرآشوبسرایی، آمیختگی مدح و ذم و همچنین، وجود همزمان دو نوع شهرآشوب صنفی و هجوی. نویسندگان مقاله با استناد به ساقینامه و بعضا اشعار دیگر طغرا و نیز با در نظرگرفتن تاریخ تطور شهرآشوبسرایی به تبیین و تدوین مطالب میپردازند.

بیدل دهلوی،(1054-1133 ه.ق) از شاعران توانای سبک هندی است که به نازک خیالی مشهوراست. استعاره های غریب و دور ازذهن او گواه این مطلب است.او تمام موجودات را جاندار و دارای ادراک و شعور میداند؛ جانبخشی های او اعم از انسان و حیوان است و از سطح امور محسوس میگذرد و به ژرفای آن میرسد. او از عناصر انتزاعی نیز بهره میگیرد و تصاویری شگفت میافریند بیدل با دقت و ظرافتی حیرت انگیز اجزای امور محسوس و انتزاعی را به بخشهای چندگانه تقسیم میکند و به آنها حیات میبخشد. این مقاله؛ از طریق طبقه بندی و تحلیل استعاره های مکنیه بیدل، نگرش شاعر را، نسبت به پدیده های جهان هستی و روابط آنها، نشان میدهد، در واقع بیدل با خلق استعاره های مکنیه خصوصا؛ جانبخشی های افراطی، به تصویر پردازی ها متنوع و خلق مضمونهای جدید میپردازد. استعاره های مکنیه درگروه های مختلف تقسیم بندی شده اند. بسامد انسان پنداری بیشترین سهم در میان استعاره ها را دارد و استعاره های غیرانسانی نظیر عمارات، طبیعت، حیوانات، اشیا، )به ندرت گیاهان(، در مرتبه بعدی قرار میگیرند.

پرسش یکی از انواع جمله های انشایی طلبی میباشد که بسیاری از شاعران، ازآن جز در هدف کسب آگاهی، بهره میبرند و درکلام خود هنربلاغی میسازند. بررسی انواع و بسامد هریک از جملات موجود در دیوانهای شعر، علاوه بر ارزش ادبی، میتواند نشاندهنده ارزش سبکشناسی خصوصا در شناخت اندیشه ها و زوایای شخصیتی شاعران و نویسندگان باشد. بنای تحلیلی در این پژوهش، تقابل دوگانه است که مولوی،غیرمستقیم آن را بیان کردهاست. درتحلیل پرسشهای بلاغی مثنوی، همه اغراض بلاغی زیرمجموعه سه هدف بنیادین در بلاغت که امر،بازدارندگی و بیان مطلب میباشد، تقسیم بندی و تحلیل میشوند. شگردهای مولوی در پرسش و پاسخهای بلاغی، مقتضای حال مخاطب است. حتی پرسشهای شخصیتها متناسب با شان و موقعیت اجتماعی آنان است.گاهی پرسشهایی که ایجابی و حقیقی به نظر میرسد،بسترمناسبی برای گسترش مفاهیم تعلیمی و رفع اشکال مخاطب است که مولوی با شگردهای چون؛حصروقصر،تمثیل،پرسشهای پیدر پی و پاسخهای پرسشی و جمله های شرطی،سوالهایش را موکد میکند.این پژوهش به روش کتابخانه ای و تحلیل ابیات است و شگردهای بلاغی و هنری مولوی را آینگی میسازد.

شمسالدین محمدبن عبدالکریم طبسی از شعرای شاخص قصیدهسرای اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری است. اگرچه به دلل قرار گرفتن شهرت او در پرتو شهرت شاعران ی شهر معاصرش چون سنای، عطار، انوری، خاقانی، مولوی و سعدی، دیگر مجالی برای نمود یی این شاعر باقی نماندهاست؛ اما او به سیاق شاعران اواخر قرن ششم و پیروان سبک انوری، در آوردن ترکیبات خاص و مبتکرانه، استفاده از ا ماژهای شعری و آوردن مضامین دقیق و ی لطیف تبحر زیادی داشتهاست؛ تا جایی که آفرنش و خلق تصاور شاعرانه و تناسب همگون یی در ساختار و زبان، میتواند شعر او را در ردف شعر شاعران توانمند قرن ششم و هفتم قرار ی دهد، هدف از این پژوهش نشان دادن جایگاه شمس طبسی در قصیدهسرایی و بررسی ویژگی های سبی شعر اوست. حاصل پژوهش نشان میدهد که وی در خلق ترکیبات نوآیین و ک تازه، شاعری توانا بوده و پویایی تصاویر شاعرانه او نه در سطح عمودی کلام؛ بلکه در زنجیره همنشینی یا سطح افقی کلام بارز است.

روایت شناسی بر ساختار روایت که نوعی شیوه نقل از طریق روایت است،تکیه دارد. روایت، میتواند به صورت: گفتاری، نوشتاری، تصاویر متحرک یا ثابت باشد؛ به همین منظور، دایره وسیعی از شکلهای گوناگون را در برمیگیرد از جمله: کتاب، روزنامه، رمان، فیلم، نقاشی و... روایت همچنین در حوزه های گوناگونی نظیر: ادبیات، دین، فلسفه و بطور کلی در همه علوم، مطرح است. مقاله حاضر به بررسی و کارکرد روایت در تذکره الاولیاء عطار بر اساس دیدگاه ژنت پرداخته است؛ به همین منظور، به روش تحلیلی و توصیفی پس از تبیین نظریه روایت بر اساس دیدگاه ژنت، مهمترین نشانه های آن از جمله: زمان روایت که شامل طول، ترتیب و بسامد است؛ وجه یا حالت در روایت که شامل فاصله و چشم انداز است؛ و لحن یا آوا که شامل زمان و مکان راوی یعنی راوی درون متنی و برون متنی است، در تذکره عطار مورد بررسی قرار گرفته است. حاصل مهمترین یافته های تحقیق حکایت از آن میکند که: به دلیل ساختار خاص حکایتهای عطار، کارکرد روایت بیشتر به صورت گفتگو محوری در کنار حذف یا فشردگی زمانی و همچنین تکرار برخی از موضوعات، بصورت درون متنی و گاهی برون متنی است.

در تمام دوره های تاریخی از آغاز تا به امروز، اوضاع اجتماعی و مذهبی، تاثیر مستقیم بر شکلگیری ادبیات، سب نگارش و محتوای آن دارد و مهمترین بخش از ادبیات هر سرزمین ک را ادبیات تعلیمی آن تشکیل میدهد و نیز این اندرزها هستند که بخش گستردهای از ادبیات تعلیمی هر دوره را به خود اختصاص میدهند و گاهی نویسندگان، آن را نه برای خلق یک اثر ادبی بلکه تنها برای آموزش و نصیحت بیان کرده یا نوشتهاند. اندرزها با توجه به شرایط اجتماعی و مذهبی هر دوره و با محتوایی مرتبط با اوضاع اجتماعی آن دوره متولد میشوند و علاوه بر اجرای درست آداب و رسوم دین غالب در هر دوره، شیوه مملکت داری، راستگویی و درست کرداری و در نهایت روش های درست زندگی را بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم میآموزانند. اندرز به معنی وصیت و نصیحت است و اندرزنامه ها در زمره ادبیات شفاهی به شمار میآیند که با کمی تغییرات از نسلی به نسل دیگر انتقال یافتهاند و تنها با مطالعه شرایط اجتماعی هر دوره و محتوا و سبک نگارش آثار آن دوره، میتوان تاریخ نگارش آن و حتی سمت مولف در آن دوره را تشخیص داد.
این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و بر اساس داده های کتابخانه ای است و به بررسی سبک نگارش و محتوای اندرزهای دوران باستانی یعنی اندرزهای موجود در کتیبه های شاهان هخامنشی و کتاب اوستا میپردازد. از مهمترین یافته های این پژوهش، تاثیر مستقیم ایران مقتدر در عصر هخامنشی بر سبک اندرزهای فارسی باستان و تعالیم و اندیشه زردشت بر اندرزهای اوستایی است.

بسیاری از شاعران ایرانی از دیرباز در دربار صاحبان قدرت سیاسی حضور مقطعی یا دائمی داشته اند؛ اما بوده اند شاعران آزادهای که هیچگاه گرد قدرت نگشته اند و یا پس از مدتی به دلایل گوناگون ترک سلطانی را ترک کردهاند. حضور یا پشتپازدن به قدرت، در شکلدادن تصاویر شعری شاعران تاثیر گذار بوده است. در این مقاله تاثیر دربار بر تشبی هات اشعار سیف فرغانی به عنوان شاعری که از دربار و امتیازهای حکومتی بریده بررسی میشود. برای رسیدن به هدف پژوهش، عناصر درباری، به یازده بخش تقسیم شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در میان یازده بخش عناصر درباری، حوزه نقد رایج و پدیده های گرانقیمت و نفیس بیشترین بسامد و حوزه پارچه های قیمتی کمترین بسامد را به خود اختصاص دادهاست. سیف از این عناصر درباری نه در مدح امیران و سلاطین زمان بلکه در برخی از موارد به مذمت و نکوهش آنها نیز پرداخته است. او عمدتا از این تشبی هات درباری در فخر و مباهات خویش، مدح و توصیف معشوق و بیان اندیشه های دینی و اجتماعی بهره برده است. این رویکرد ناظر بر این است که هرچند ممکن است شاعران علیه اهداف و آمال حکومتی بشورند، تحت تاثیر سنتهای ادبی و روح حاکم بر زمانه هستند.

مقاله حاضر به بررسی سیرتحول عناصر داستان در رمان فارسی از ابتدای دهه چهل تا انتهای دهه شصت خورشیدی (1340-1369) با تکیه بر هفت اثر برجسته:سنگ صبور، بره گمشده راعی، طوبی و معنای شب، داستان یک شهر، سووشون، ثریا در اغما و درازنای شب میپردازد. تحلیل و تفسیر پیرنگ، شخصیت، درونمایه، زاویه دید و سایر عناصر داستان در این هفت رمان نقش و جایگاه هر کدام از آنها در پیشبرد و ایجاد تحول در داستان نویسی معاصر فارسی را تبیین میکند. یافته های این مقاله نشان میدهد که رمان فارسی از ابتدای دهه چهل تا انتهای دهه شصت خورشیدی (1340-1369) از شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاثیر پذیرفته و آن را انعکاس داده است. در این مقاله تنوع و نحوه ارائه مولفه های گوناگون داستانی به تفکیک بررسی شده اند.

یکی از مهمترین نکاتی که که کلام را موثر میسازد و باعث می شود که بگوییم سخن به مقتضای حال مخاطب و مناسب با اوضاع و احوال و درخور موضوع بحث ایراد شده توجه به این مسئله است که با مخاطبان مختلف در اوضاع و احوال گوناگون در باب موضوعات مختلف به چه اندازه سخن بگوییم. ایجاز در کنار اطناب یکی از مهمترین مباحث علم معانی است که این موضوع را مورد بحث و بررسی قرار میدهد. در بیان اهمیت مبحث ایجاز و در مقابل آن اطناب همین بس که عدهای از بلاغیون، بلاغت را در شناخت موارد کاربرد هنرمندانه ایجاز و اطناب در لام خلاصه ردهاند. بوستان یکی از مظاهر اعلای فصاحت و بلاغت در کک ادب فارسی است که سعدی در جای جای آن از انواع ایجاز در جهت فشردهسازی کلام بهره ها جسته است. این مقاله میکوشد تا ضمن معرفی و بررسی مبحث بلاغی ایجاز و انواع آن به تبیین شیوه ها و شگردهای فشردهسازی کلام در بوستان سعدی بپردازد.

تشبه کی از گونه های صور خال در دو بخش پهلوانی و تارخی شاهنامه است که یی یی فردوسی آن را از زوایای گوناگونی مانند: وجه شبه، ادات تشبه، انواع تشبه، تقید، تشبیه ییی حسی و عقلی و مفرد و مرب سنجیده و برای اغراضی چون تبیین شگردهای حماسی و ک جلوه های معنایی شاهنامه که اهم آنها اغراق است، در اثر حماسی خود بار بردهاست. بر ک این اساس، پژوهش پیش روی شگردهای بارگیری گونه های تشبه، بسامد آنها و نگرش کی فردوسی را در این تشبهات با رویردی توصیفی- تحلیلی بررسی، تحلیل، مقاسه و تبیین کیی کردهاست. وجه شبه ابتکاری، شگردهای نوردن تشبه، ابتکار و خلاقت درآوردن مضامن کییی نو و تازه از مواردی است که فردوسی آنها را بسار دقق و جزی در شاهنامه پردازش کرده ییی و برای بیان مقاصد و اهداف خویش ب ارگرفته است. این مقاله تشبیه را از زوایای مختلف درک شاهنامه بررسی میند.

شاهنامه فردوسی که با نوع ادبی حماسی شناخته می شود موضوعات متفاوتی چون اساطیری، پهلوانی، تاریخی، گاهی داستانهای حکیمانه و عاشقانه)رمانس( را با لحنی حماسی بیان میکند. درباره نوع ادبی حماسی و سبک حماسی فراوان سخن رفته است اما از لحن حماسی که اساس ایجاد سبک و نوع ادبی حماسی است، کمتر سخن به میان آمده است. لحن در هر اثر ادبی برآیند عناصر متعددی چون فضای گفتمانی، روایی و زبانی است؛ در این مقاله به فضای زبانی لحن بطور مفصل پرداخته شد و در راستای شناخت لحن حماسی، چگونگی ایجاد و کارکرد آن، در چهارصد بیت نخست بخش اساطیری شاهنامه در چهار سطح زبانی آوایی، لغوی، دستوری و بلاغی پرداخته است که سطح واژگانی بیشترین تاثیر را در ایجاد لحن حماسی داشت.

ادبیات از شرایط اجتماعی و اقلیمی تاثیر میپذیرد و شعر شاعران منعکسکننده جامعه و محیطی است که سرایندگان در آن نشو و نما یافته و زیستهاند. امروزه ادبیات اقلیمی بعنوان شاخهای از ادبیات که درصدد نمایاندن بنمایه ها و شاخصه های طبیعی و انسانی منطقه و اقلیم خاصی است، در ادب فارسی جایگاه ویژهای بدست آورده است. هویت بومی و رنگ اقلیمی در شعر معاصر جلوه بیشتری دارد و شاعران از عناصر بومی و محلی، آداب و رسوم، باورهای عامیانه، زبانزدها و عناصر طبیعی زادگاه خود در سروده هایشان بهره بردهاند. ازجمله شاعران کرمانشاهی است که جلوه های مختلف ،»پرتو« علیاشرف نوبتی، متخلص به بومیگرایی و رنگ و بوی اقلیم کرمانشاه در اشعارش چشمگیر است؛ بنابراین در این پژوهش با اتکا بر روش توصیفی- تحلیلی، عناصر ادبیات اقلیمی در مجموعه شعر کوچه باغی های وی بررسی میشود.

از میان شاخه های سه گانه علوم بلاغی، علم معانی قسمی است که درباره وجوه معنایی کلام و چرایی ساختارهای گوناگون اقسام جمله بحث میکند. یکی از مباحث اصلی در این علم بررسی لایه های عمیق معنایی و مقاصد و اغراض نهفته در جمله های خبری و اقسام گزاره های انشای طلبی است. این اغراض اغلب انعکاسی از عقاید و ویژگی های درونی خالق آن سخنان است و از مقاصد او در بیان سخنش حکایت میکند. ضمن آنکه این مقاصد تا حدودی میتواند نشاندهنده ویژگی ها و شرایط محیطی و اجتماعی هر عصری نیز باشد و شاخصه سبکی هر متن و شاعر یا نویسنده آن بشمار آید. در این پژوهش ضمن بررسی مقاصد ثانوی جمله های خبری در شعر شاعران برجسته در دورهای موسوم به خراسانی و عراقی، میکوشد سیر تحولی این اغراض را با توجه به ویژگی های هر شاعر و هر دوره و زمانی تحلیل کند و با بررسی اغراض نهفته در کلام شاعران رسالت و هدف هر گویندهای را از بیان سخنش نشان دهد و سیر تحول مضمون و محتوای شعر فارسی را در این دو دوره تبیین کند.

کتاب صعود بر کوه کرمل، اثر قدیس یوحنای صلیبی، عارف اسپانیایی قرن شانزدهم، از جمله آثار کلیسایی اسپانیا در قرون طلایی ادبیات عرفانی آن است که به شیوه کلیسایی و موعظه وار نوشته شده و سلوک روح را از میان شبهای تاریک، که همان نفسانیات و خواسته های او هستند، تا رسیدن به کمال مطلق، بیان میکند.این کتاب، سرشار از تمثیلها و تشبی هات تمثیلی است که طبق سنت ادبی زمان خود، مفصل شرح داده شده اند. یکی از بخشهایی که زیر مجموعه ادبیات تطبیقی قرار دارد، مقایسه عناصر بلاغی در متون گوناگون ادبی است. در این مقاله، پس از معرفی صعود بر کوه کرمل، مقایسه مختصری از نظر تشبی هات و تمثیلها بین این کتاب و آثار مشابه آن در عرفان اسلامی ایران، یعنی رسالهالطیرها صورت گرفته است. هدف نهایی این آثار، سلوک روح تا وحدت با خداوند است. در ادبیات عرفانی تمامی کشورها مسائلی جهنی مانند تعالی روح، مقابله با هوای نفسانی و... مطرح است؛ اما نحوه بیان این مسائل در قالب آثار ادبی گاهی شبیه به هم و گاهی با یکدیگر متفاوت است.