مجله زبان و ادبیات فارسی
سال چهارم شماره 3 (پاییز و زمستان 1386)

پدیده غربت و غریبی که یکی از عوارض زندگی است، ممکن است در هر عصر و مکانی پیش آید. بنابراین طبیعی است که جامعه عرب پیش از اسلام نیز آن را تجربه کرده باشد؛ تا گروهی به ناچار دیار خود را رها کنند، تن به آوارگی دهند، در کوه و صحرا پناه گیرند، و وحوش را به معاشرت و مصاحبت برگرینند.
آن گاه غربا در دیار تبعیدی به منظور تامین نان و جان، به دست آوردن ارزشهای انسانی خود، و بازگرداندن حقوق پایمال شده شان، تاخت و تازهایی تدارک بینند و به اجرا گذارند. در مواقع فرصت هم ماجراهای تلخ و شیرین و حسب حال خود را به صورت سرودها برای تسکین دردها بر لب زمزمه کنند، سرودهایی که در تامل سپیده دم شعرعرب در غربت محسوب می شود. این مقاله به بررسی این سرودها از جنبه های مختلف می پردازد

تعداد واژه های هر زبان بسیار است و چون کار علم، رده بندی است دانشمندان و دستوریان واژه ها را جدا از جمله به صورتهای متفاوتی تقسیم بندی کرده اند ولی رده بندی اقسام کلمه جدا از ترکیب و جمله، خطاست. در این گفتار، تقسیم بندی اقسام واژه های فارسی بر اساس نحو زبان صورت گرفته است.

اگرچه دقیقی اول کسی نیست که در تاریخ ادب فارسی به نظم منظومه های حماسی اقدام کرده باشد، اما به لحاظ زمانی بر فردوسی فضل تقدم دارد، منظومه ناتمام گشتاسپ نامه او که توسط حکیم توس در مطاوی شاهنامه جاودان شد به وسیله فردوسی و منتقدان گذشته، متاخر و معاصر به محک نقد گذاشته شده و همگی آنان متفق القولند که فردوسی در شیوه پهلوانی گوی سبقت را نه تنها از دقیقی که از همگان ربوده است. در این مقاله سعی شده است تا دلایل برتری و تفوق فردوسی بر دقیقی از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

سنجش آثار ادبی دو سرزمین گوناگون سودمندی های بسیاری دارد. در این گفتار دو گونه از این سودمندی ها بررسی شده است. نخستین برآیند ژرف کاوی آثار ادبی، دست یابی به دریافت های تاریخی، اجتماعی است. برای نمونه در این گفتار با سنجش موقعیت زنان در آثار ایرانی و اروپایی، نقش کمتر زنان در آثار ایرانی و تاریخ ایران آشکار شده است. در آثار اروپایی، زنان هم نقش چشمگیرتری دارند و هم به انجام کردارهای آرمان گرایانه می پردازند ولی در آثار ایرانی، نقش زنان کمتر است و آرمان گرایی هم در کردار مردان دیده می شود.
سودمندی دیگر سنجش آثار ادبی در گستره جهانی، آشنایی با شیوه های داستان پردازی به کار رفته در آثار ایرانیان و غیرایرانیان است. در این بخش با اشاره به شیوه سوررئالیسم، نمونه هایی از همانندی آثار کهن ایرانی با این شیوه آمده است. به جز همانندی شیوه های کلی داستان پردازی مانند سوررئالیسم، جریان سیال ذهن و رئالیسم جادویی، برخی همانندی ها در عناصر داستان پردازی آثار کهن ایرانیان هم دیده می شود که در بخش پایانی به نمونه هایی از این گونه همانندی ها پرداخته شده است.

وقتی بخواهیم وارد حوزه تفکر ایرانی و ادب فارسی بشویم، مشکل ترین کار، سخن گفتن درباره حافظ است. او درباره خود از یک معما حرف می زند ولی این تنها معمای او نیست، معمای ملت ایران، یا معمای بشریت است ولی آنچه ویژگی منحصر به فرد حافظ است وازاین جهت هیچ کس دیگر نتوانسته است بر اریکه ای که او نشسته، بنشیند، شخصیت دوگانه اوست؛ یعنی هم قدسی و هم مردود، هم پاکدامن و هم سیاهکار، هم روشن بین وهم گمراه. این چه هنری است که توانسته این دوضد را با هم جمع کند؟ حافظ یکی بیش نیست ولی جلوه های کلامی او دو گرایش عمقی انسان را به نمود می آورد، خود او نیز به این دوگانگی واقف بوده که می گوید: «حافظم در مجلسی، دردی کشم در محفلی»

یکی ازمناسب ترین نمونه های شعری در بررسی های تاویل گرایی و تحلیل های هرمنوتیکی، شعر حافظ است. تمایز بین لایه های رویین و زیرین در شعر حافظ، جای دادن شعر او در چارچوب زبان اشارت و روی آوردن به تاویل مبتنی برچندگانگی معنایی، از بایستگی های فهم زبان و اندیشه رندانه این شاعر اندیشمند و شیرین سخن است. در شعر تاویل پذیر عرفانی حافظ، چندگانگی معنایی، ویژگی بارز آن است. این چندگانگی معنایی وپریشان ظاهری شعر حافظ، تاویل گرایی وتحلیل هرمنوتیکی شعراورا هرچه بیشتر بایسته می کند؛ چرا که در پرتو تاویل هرمنوتیکی، چندمعنا پذیری وانسجام معنایی کشف ونشان داده می شود.
اگر بپذیریم که شعر حافظ، نمونه عالی یگانه انگاری، رندانه است و زبان عادت ستیز رمزی او در اوج تاویل پذیری، ضرورت خواندن و تاویل شعر او در دو ساحت معنایی با دوخوانش، دومعنا و دوخطاب بیشتر می شود.

جمله در هر زبان کلید اصلی ارتباط است، بررسی جمل واشباه جمل در زبان عربی به جهت انتقال بحث اعراب به جمله ها، دارای اهمیت ویژه است. بررسی جمله و کلام و قول و فرق میان این اصطلاحات و انواع جمل از نظر اعرابی و غیره، از جمله مباحثی است که بعضی از نحویان به طور پراکنده در کتب گوناگون به آن اشارتی داشته اند، لیکن بررسی انواع جمل با احاطه به همه جمله ها کاری است که کمتر بدان پرداخته شده است. در این مقاله علاوه بر ارائه تعاریف دقیق از مصطلحات مطلوب با رویکردی جدید در جمل و اشباه جمل، به تقسیم جمل در زبان عربی و بویژه در قرآن کریم پرداخته شده است. بدیهی است این تعاریف جدید و تقسیمهای نوین، غالبا به طور کامل یا ریشه ای، متکی بر اقوال دانشمندان و مفسرین پیشین و پراکنده در کتب مختلف است که در لباسی نو و همراه با دستاورد های نوین، برای نسل جدید عرضه می گردد.

در مقاله «بازآوری شواهد فارسی در کتب بدیع»، نگارندگان در یک جستجوی میدانی با بررسی شواهد رایج منظوم و منثور فارسی در سی و دو (32) کتاب بدیعی در دسترس:1 نشان داده اند بیشتر شواهد فارسی در این کتاب ها مشترک است و تنها نمونه های اندکی، از نویافته های مولفان به شمار می رود.
2 اثبات کرده اند در این باره، نوآوری متاخران بیش از قدما بوده است، هر چند در برخی از آثار معاصران، حتی یک نمونه مثال ابتکاری دیده نمی شود.
3 در جدولی نتایج آماری این جستار (شامل موارد نوآوری، بازآوری و بسامد کاربرد شواهد) را ارائه کرده اند.

یکی از خصال هنری حافظ، خوش سخنی و مجلس آرایی بوده است و بعضی از غزل ها و ابیات شگفت و هنرمندانه وی گواه روشنی از توجه شاعر به این فن و هنر است.
اساسا اگر باور داشته باشیم که بخشی از معنی و تلقی لقب «حافظ» و نیز تبارشناسی این عنوان، مربوط به خوش کلامی و خوش آوازی بوده، آنگاه جلوه ای از منش و منزلت شعری حافظ که متاثر از هنر مجلس آرایی است، مشخص تر و نمایان تر می گردد.
در این نوشته، سعی شده با تاکید بر منزلت سخندانی و خوش خوانی حافظ، به جلوه ای بدیع و هنری از شعر وی پرداخته شود.

اسماعیلیان همواره زندگی پنهانی داشته اند (دوران ستر). آنها به دلایل گوناگونی و از جمله پراکندگی و گستردگی در دوره های مختلف دارای اصطلاحات فراوان و گاه متفاوت با دیگر جای ها و با همگی شان خود بوده اند. این مقاله به بررسی اصطلاحات اسماعیلیه در دیوان اشعار ناصر خسرو- حجت جزیره خراسان - و نیز آثار منثور او پرداخته است. افزون بر واژه هایی مربوطه به «مراتب دعوت» که در بیشتر شاخه های این مذهب پذیرفته یا شناخته شده است، اصطلاحاتی را نیز که ممکن است مورد توافق دیگر شاخه های آن نباشد، و در آثار منثور و اشعار ناصر با تاکید و بسامد بالا آمده است؛ بررسی کرده ایم.

در اغلب آثار ادبی (منظوم و منثور) مرگ یکی از موضوعات مهم را تشکیل می دهد. موضوعاتی نظیر تهور و بی باکی، زیبایی، لذت، نیستی و نابودی، جاودانگی، حقیقت انکار ناپذیر، قدرت لایتناهی، آزادی روح و جان و...، ابعاد مختلف مرگ در نگاه شاعران است. شاید بتوان گفت موضوع انسان نسبت به مرگ و طرز نگرش وی، این مفاهیم را در شعر و نثر ادبی پیش کشیده است. از این رو مطرح بودن این قضایا در ادبیات بر کنار از زمان خاصی است و می تواند در همه زمان ها مصادیق آن یافته باشد. انتخاب شعر به عنوان شاعر حکمت های جاهلی و مقایسه شعر او با شاعرانی که قرن ها با او فاصله زمانی دارند- یعنی شاعران معاصر- نشانگر استمرار این نگرش است.

منوچهری دامغانی چکامه سرای جوان طبع جوان نای قرن پنجم، ستاره ای درخشان در گستره ادب و ادبیات فارسی است. پرورش اندیشه و احساس او در رنگین کمان با تراوت طبیعت همراه با ذوق سرشار و دانش ورزی هنری و عقلی، او را در میان همتایان، بی همتا نموده است، جاندار انگاری و انتخاب الفاظ پویا همراه با خردنگرشنی در طبیعت و زندگی، شعر او را پویا، متحرک و پرجنب وجوش نموده است، نیز لطافت طبع و دانستگی و خیال انگیزی موزون لفظ و معنی، و آراسته نمودن کلام با مانندگی های رنگارنگ و زیبا پروری های شعری چونان صهبای عطر آگینی، دل را سرشار از مستی و خالی از اندوه می کند؛ همچنین او چونان عاشقی، عشق را در همه مظاهر طبیعت چون خورشید، ماه، گل، پرنده، میوه و... جاری می کند علاوه برآن که تناسبی که او بین تمام اجزای طبیعت برقرار می کند الهام بخش وحدت در عالم کثرت است؛ همه این دل انگیزی ها، ژرفایی با شکوه به کلام وی بخشیده است؛ نیز صمیمیت و صداقت کلام، شعر شاعر طبیعت گرای شادکام شادالحان را زیبا و تابناک جلوه داده است.

ادبیات آرمان شهری، یکی از انواع فرعی ادبی- در ادبیات جهان - است که در فرهنگ و زبان پارسی نیز نمونه های متعدد و متفاوتی برای آن یافت می شود.
در این جستار، سعی شده است، برای اولین بار، یک طبقه بندی موضوعی از این گونه ادبی ارائه شود، و این آثار، درسه آرمان شهر اساطیری، آمان شهر فلسفی و آرمان شهر ادبی تقسیم بندی شوند. سپس، نمونه های هر کدام از انواع ذکر شده، در آثار ادب کلاسیک فارسی معرفی و بررسی خواهند شد.

رویارویی دو مفهوم یا دو واژه ظاهرا متضاد مانند «شهر» و «روستا» در بیشتر موارد باعث پدید آمدن دو مفهوم «خیر» و «شر» می شود. در شعر نیز جایی که شهر و روستا در برابر هم قرار می گیرند نوعی خیر و شر پدید می آید که در بیشتر موارد شر به شهر می رسد.
برای افرادی که از روستا به شهر و یا از شهر به روستا، به هر دلیلی، کوچ می کنند بیشتر اوقات، شهر و روستا در برابر هم قرار می گیرند و یکی از آن ها جایگاه خوب را اشغال می کند و دیگری جایگاه بد.
برای شاعران و نویسندگان که دقیق تر و حساس تر هستند روستا، نماد پاکی و سادگی و زیبایی است؛ حتی برای شاعران شهری ده ندیده، روستا ستودنی است و مردم روستا، ساده و بی غل و غش. در عوض شهر، جایی است که همه چیز معامله می شود و نماد ریا و رنگارنگی است. حال اگر شاعر، شوریده ای باشد کوچ کرده از روستا به شهر، ستایش روستا صد چندان می شود و شهر هیچ گاه جای روستا و نهر را نمی گیرد.
در این مقاله رویارویی شهر و روستا در آثار دو شاعر معاصر یکی عرب بدر شاکر السیاب و دیگری پارسی گوی قیصر امین پور* که هر دو از روستا به شهر کوچ کرده و از لحاظ موقعیت جغرافیایی به هم نزدیکند، برای نمونه آورده شده و بر اساس آنها و نمونه های دیگر ارائه شده، تحلیلی انجام شده است.

مقاله به مناسبت سال مولانا تهیه شده، بهتر آن دیده شد که با توجه به ارزش کلام و سخن مولوی و اشراف او بر قرآن و حدیث و سیره رسول مکرم اسلام، جلوه های زندگی رسول خدا (ص) در ابعاد مختلف از زبان و اندیشه مولوی برجسته گردد و به منظر نظر دانشجویان و شیفتگان آن دو بزرگ برسد، امید است در این آشفته بازار جهان پر آشوب راهی به جایی ببرد و کلام مولوی که از مکارم اخلاق پیامبر عظیم الشان (ص) ابر بارور را ماند، مایه بهره وری و گشایش گردد. ان شاءالله.

مهدی اخوان ثالث، یکی از برجسته ترین شاعران معاصر و وفادارترین شاعر به سنت شعر نیمایی است. تسلط او به ادبیات کلاسیک و نیز علاقه اش به فرهنگ ایران پیش از اسلام از یک سو به شعرش استواری، قدمت و کهنگی بخشیده و میل به نوجویی و هشیاری نسبت به حوادث جاری از دیگرسو، موجب طرفگی و نوآوری شعرش شده و رنگ امروزی بدان داده است. هرچند چنین می نماید که شعر اخوان در نیمه راه از نفس افتاده و اوج خلاقیت شاعری اش در «ازاین اوستا»به کمال و پایان رسیده است، اما به جهت توان بی نظیرش در تلفیق سنت و نو، مکانت رشک برانگیز و دست نیافتنی در شعر معاصر دارد که مطالعه همواره و همه جانبه شعر او را ضروری می سازد. در این مقاله تلاش شده است مجموعه اشعارش، باردیگر، یک به یک از نظر فرم و محتوا در بستر تحول تاریخی آن مورد بررسی قرار گیرد.