مجله زبان و ادبیات فارسی
سال هشتم شماره 4 (زمستان 1390)

جریان تاریخ و حوادث آن بر اساس فکر و اندیشه انسان تحقق و تحول می پذیرد و تمام هنر و فضیلت آدمی به اندیشه اوست. در قرآن بارها به کسب علم و معرفت توصیه شده است و علاوه بر تاکید بر تفکر و تعقل، به دانش اندوزی نیز تاکید شده است؛ واژه علم و مشتقات آن حدود 750 بار تکرار شده است و خداوند به برتری مقام مومنین و صاحبان علم اشاره کرده است. سنایی غزنویی نیز که از عالمان عصر خویش است به ارزش و اهمیت علم و شناخت آن بارها اشاره کرده است، از نظر او معرفت، جان آفرینش است و به انسان ارزش می بخشد و از طرفی مهم ترین امتیاز آدمی نسبت به حیوانات را در معرفت اندوزی می داند. مبانی معرفتی حدیقه در چهار مبحث: خدا، انسان، جهان و آخرت خلاصه می شود، که از آن میان انسان شناسی و خداشناسی او بسیار با اهمیت است. سنایی شناخت انسان را مقدمه خداشناسی و در بحث دنیا و آخرت، شناخت دنیا را مقدمه شناخت آخرت می داند و به نظریه نظام احسن اعتقاد دارد. در این پژوهش، مبانی معرفتی سنایی در مثنوی حدیقه بر اساس تقسیم بندی غزالی مورد بررسی قرار گرفته است تا گامی کوچک در بحث معرفت شناسی باشد.

امثال و حکم، دو واژه ی نام آشنا، تداعی گر نام علی اکبر دهخدا و اثر وزین چهار جلدی او، کامل ترین و معتبرترین فرهنگ در زمینه ی امثال و حکم فارسی که پس از انتشار، نظر محققان و ادبای بی شماری را به خود جلب نمود تا این که امروزه جامعه ی ادبی، شاهد چندین کتاب فاخر در این زمینه می باشد. اما نکته ی درخور تامل این است که در بین آثاری که هرسال تعداد آن ها رو به افزونی است هیچ اثری به جز امثال و حکم دهخدا این عنوان را به خود اختصاص نداده است پس طرح این سوال منطقی به نظر می رسد که چه رابطه ای بین دو واژه ی «امثال» و «حکم» می تواند برقرار باشد که دهخدا این عنوان را برای اثر وزینش برگزیده است، نامی که به استناد متون تاریخی برای اولین بار در یونان باستان، ارسطو به سبب جمع آوری امثال و حکم و تحقیق علمی بر روی آن ها برای اثر خود برگزید. در این جستار سعی گردیده است دیدگاه هایی در این راستا مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد.

در الهی نامه ی عطار نیشابوری، داستانی با عنوان «حکایت زن صالحه» آمده است که نمونه ای جالب از «زن» در جامعه ی دینی است. اصل این داستان در کتاب «بختیارنامه» - ترجمه ای از کتاب «هزار داستان»، که مجموعه ای از داستان های ایرانی پیش از اسلام است - آمده، علاوه بر آن، این حکایت در کتاب «الف لیله و لیله» - که بعدها ترجمه ای به فارسی از آن شده - نیز آمده است و اغلب داستان های این کتاب - بنابر تحقیق محققان - پیشینه ای دارد که به قبل از اسلام برمی-گردد. ضمنا، همین داستان با اندکی تفاوت – در صورت و نام اشخاص – در کتاب فروع کافی از قول امام جعفر صادق(ع) نیز آمده است، که حکایت از دیرینه گی این داستان می کند. عطار نیشابوری، سدیدالدین محمد عوفی، ضیاءالدین نخشبی، عمادبن محمد الثغری و بالاخره حبله رودی، این داستان را در کتاب های خود آورده اند. با بررسی و تحقیق در پیشینه ی این داستان، مشخص می شود که این داستان، اصلا ایرانی است و عطارنیشابوری، از ماخذی نزدیک به ماخذ «هزارویک شب» در سرودن شاعرانه ی این داستان، استفاده کرده است و دیگران - بعد از عطارنیشابوری - داستان را از او اخذ نموده اند.

جلال آل احمد، در آثار خویش، هم واره دغدغه ی انتقاد اجتماعی و فکری برای رسیدن به جامعه ای مطلوب داشته است. از این ره گذر، حتی رمان مدیرمدرسه نیز با هدف نقد اجتماع کوچک مدرسه در ارتباط آن با فرهنگ و محیط بزرگ جامعه و مانند بسیاری از آثار انتقادی با بهره گیری از طنز به وجود آمده است. هرچند مدیر مدرسه، از لحاظ موضوع، اثری طنزآمیز قلم داد نمی شود، اما کلام راوی به ویژه در توصیفات و گفت وگوهای داستانی، دارای ساختار طنز است. نویسنده از سازوکارهایی چون کنایه ها و تعابیر عامیانه، تشبی هات طنزآمیز، اغراق، تحقیر، تضاد، پارادوکس (در حوزه ی بلاغت) و درهم شکستن قراردادهای هم نشینی زبان، درهم آمیزی گونه های مختلف زبانی، نقیضه سازی واژگان و... (در حوزه ی دستور زبان) برای طنزآفرینی در داستان بهره جسته است.

گوهرگران بهای ادب فارسی، خرد است که در تمام دوران مورد ستایش نویسندگان و شاعران قرار گرفته؛ در تطور زمان با تعابیر مختلفی مثل علم، عقل و معرفت از آن یاد شده است. خرد گاهی معادل عقل جزوی و معرفت ابتدایی است و گاهی معادل عقل کلی و معرفت شهودی است. اولی را خرد بسیط و دومی را خرد مرکب نام نهاده ایم. هدف این مقاله آن است که آیا هر خرد بسیط به خرد مرکب تبدیل می شود؟ و آیا منحنی تحول و تبدیل، تاریخی و زمانی است یا به صورت هم زمانی اتفاق می افتد؟ در این تحلیل محتوایی شاعرانی مانند؛ پیشاهنگان ادب فارسی، معاصران رودکی، حکیم ناصر خسرو، عطار و مولانا مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند.

انوری و خاقانی دوتن از نام دارترین سخن وران تاریخ شعرفارسی هستند. این دو، تاثیر اساسی و عمده ای درغزل فارسی داشته اند. این مقاله جستاری درباره ی مهم ترین جلوه های موسیقی شعر، در غزل های این دو سخن ور پرمایه است. ازین رو، پس از ذکر مقدمه ای پیرامون اهمیت این دو شاعر در تحول و اعتلای غزل، به ترتیب به بررسی موسیقی بیرونی (عروض) و کناری (قافیه و ردیف) در غزل های آن ها پرداخته، هم راه با ارائه ی نمودارها و تحلیل آمارها به این نتایج می رسد که، با وجودی که هردو شاعر خیلی کم از اوزان کم کاربرد و نامطبوع استفاده کرده اند، اما موسیقی بیرونی در غزل های خاقانی گوش نوازترو خوش آهنگ تر است. در زمینه ی موسیقی کناری نیز مشخص می کند که، ردیف های شاعر شروانی بیشتر و هم چنین دراز آهنگ تر از ردیف های شاعر خراسانی است. در مقابل، قافیه های انوری از خاقانی خوش نواتراست. به دلیل آن که حروف مشترک هجاهای قافیه در غزل های او بیشتر است.

تاثیر نیروهای مافوق انسانی در منظومه های حماسی بسیار چشم گیر است و نمی توان اثر حماسی ملتی را مشاهده کرد که در آن، این نیروها در هنگامه کارزار نقشی را به خود اختصاص ندهند. اما آن چه این نیروهای برتر را از هم متمایز می سازد؛ چگونگی عمل کرد آنان، در حماسه هاست. آن گاه که سر و کار دشمنان در جنگ ها با پهلوانان بزرگ و رویین تنی است که با نیروی شمشیر و قدرت بازو، برابر نباشد؛ حضور این نیروهای مرموز و شگفت، رخ می نماید. اما آیا مداخله و تاثیر نیروهای فراسویی در آثار حماسی با هم برابرند؟ اگر در بعضی آثار دخالت های این قوا بیش از اندازه دیده شود؛ از ارزش حماسی آنان نمی کاهد؟ در مقاله حاضر، شاهنامه فردوسی و ایلیاد هومر را از این منظر مورد بازبینی قرار می دهیم تا ضمن بررسی پرسش های ارائه شده؛ دریابیم کدام اثر با فرهنگ مخاطبان زمینی خود هم گونی نزدیک تری دارد.

هرچند نثر شیخ از نظر تاریخی در شمار نثرهای دوره ی سلجوقی قرار می گیرد، ولی بعضی ویژگی ها و قابلیت های نثر وی قطعا فراتر و درخشان تر از دیگر نثرهای این دوره است؛ نثری بنا به اسلوب مجلس گویی واعظانه، و یادگاری مغتنم و جانبی جذاب و قابل تامل از نثرهای نظام خانقاهی خراسان. توجه خاص به ترجمه آیات و اخبار و کوشش در به گزینی و کاربرد برابر نهاده های پارسی از برجسته ترین جلوه های نثر شیخ است که در این نوشتار به چشم اندازهایی ممتاز و ناشناخته از این نوع اهتمام شیخ پرداخته شده است.

ساختارگرایی در پی آن است که چه عوامل و فرایندهایی، موجب می گردد تا ساختار بیانی، تبدیل به ساختار هنری گردد. یکی از اصلی ترین روی کردهای ساختارگرایی، توجه به تقابل های دوگانه (binary opposition) است. این مقاله در پی کشف و تحلیل گفتمانی است که موجب شده است تا زبان و اندیشه در غزلیات امیری فیروزکوهی، ساختار ویژه ای داشته باشد. یکی از عناصر ساخت آفرین که هم در سطح نحوی و هم در سطح اندیشه گانی غزلیات امیری تاثیر نهاده، تقابل های دوگانه است. بنابراین سعی شده است تا براساس تقابل های دوگانه، دو سطح نحوی و فکری غزلیات امیری، تحلیل سبک شناختی شود تا جهان دوگانه ای را که در ساختار این اشعار پنهان است، آشکار نماید.

یکی از مسایلی که در کتب دینی و عرفانی، از جمله مثنوی، درباره ی آن سخن گفته شده است، دنیا و دنیاگریزی است. شاعر و عارف بزرگ اسلامی، مولانا به این مساله اهتمام جدی ورزیده است و شایسته است که این موضوع، در اندیشه ی این شاعر عارف مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد تا بشر امروز بتواند از گنجینه های ارزشمند آن برخوردار گردد. اوصاف دنیا از دید دنیا گریزان، محدود، بی ارزش وفناپذیر می باشد. دنیا در نظر آنان، گذرگاهی است برای رسیدن به حیات جاودان. ریشه های دنیاگریزی آنان را می توان در مواردی مانند اعتماد بر وجود دنیای ماورای حس، عاریتی بودن دنیای مادی و ناپای داری عشق به ظواهر جست وجو کرد. در نتیجه، باعث می شود که از این دنیای مادی چشم بپوشند وبه عالم معنا راه یابند. پژوهش حاضر، ضمن مطالعه منابع گوناگون، در پی بیان اوصاف دنیا از دیدگاه دنیاگریزان و ابعاد آن، یعنی ریشه ها و پیامدهای دنیاگریزی می باشد که به روش توصیفی و تحلیلی، از مثنوی معنوی استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

مهدی حمیدی شیرازی (1293) با سرودن حدود چهل هزار بیت، در نیم سده ی شاعری خود از شعرای پرکار معاصر شمرده می شود. فصل عمده ای از زندگی ادبی شاعر را سروده های عاشقانه ی وی تشکیل می دهد که به طور عمده در مجموعه ی اشک مهتاب آمده است. از این کتاب می توان به احساسات پاک، صداقت و زود رنجی شاعر پی برد. این شاعر و نویسنده ی معاصر در منظومه ی سال های سیاه یک فضای ملی – مذهبی را با جسارت و بی باکی نشان می دهد و در کتاب ده فرمان کلام او رنگ و بوی فلسفه به خود می گیرد. صداقت، پرهیز از دروغ، نصیحت گری و وطن دوستی از ویژگی های حمیدی است که در اشعارش بازتابی گسترده داشته است. در این تحقیق، شخصیت حمیدی از خلال آثارش نقد و تحلیل می شود. هدف از این تحقیق، روشن شدن خصلت های حمیدی و مسایلی است که باعث بروز مخالفت های بی شمار علیه او شده است. علاوه بر آن چه بیان شد، نتیجه ی حاصل از این بررسی نشان می دهد که نوعی از اخلاق «اومانیستیک» بر شعر حمیدی حاکم است و عمده ترین نشانه ی آن غرور بسیار شاعر است که بازتاب آن در اشعارش به گونه ای گسترده دیده می شود.

تجانس به معنی هم جنس بودن است که در آثار مولوی، طی ابیاتی برای اثبات مسایل و مطالب عرفانی به کار رفته است. مولوی اسباب جذب را در تجانس چهار قسم می داند که هرکدام حوزه عمل و کاربرد خاص خود را دارند. مولوی معتقد است که جنسیت بر اساس امور ذاتی و صفات اصلی است نه شکل و صورت. او در آثارش آورده است که تقابل هم نوعی تجانس است و بقای عالم در کشاکش و اضداد است. حرکت و جنبش در پدیده های عالم، نشان گر نقص است که به سوی کمال در حرکت می باشند. وی معتقد است که، کشش و جذبه هم به صورت مستقیم است هم به صورت غیر مستقیم. عامل سومی نیز برای ایجاد انگیزه کشش وجود دارد. مولوی انبیاء و پیروان انبیا را از جنس ملک و کافران را از جنس شیطان می داند.