مجله زبان و ادبیات فارسی
سال دهم شماره 3 (پاییز 1392)

بعضی از شاعران پارسی گوی، از همان ابتدای شعر و شاعری، در میان دربارهای پادشاهان پرورده و رشد یافته و البته به شعر مدح و مدح سرایی مشغول بوده اند، تا جایی که «مدح» خود شیوه ای از «ده شیوه شاعری» شده است، اما بعضی از شاعران، پا را فراتر گذاشته و شعر را وسیله ای برای دریوزه گری و گدایی قرار داده اند، و قطعه هایی تقاضایی و ملتمسانه سروده اند و در آن چیزهایی بس بی ارزش تقاضا نموده اند. انوری در این گونه قطعات، به نهایت بیش خواهی و آزمندی رسیده است. در قرن هشتم، حسام الدین خویی، در نظر داشته است، از این نوع قطعات، نوعی ادبی مانند شهرآشوب به وجود آورد، که اگر امروزه هیچ گونه ارزشی نداشته باشد، ارزش مطالعه در وضع اجتماعی، فرهنگ عامه، نکات پزشکی و... دارد.

یکی از بارزترین ویژگی های شعر خاقانی، مشکل گویی است. بیشتر کسانی که درباره اشعار این شاعر بررسی و تحقیق کرده اند علت این امر را اطلاعات علمی و آگاهی او به علوم و فنون مختلف در روزگار خویش و آوردن آن اطلاعات در اشعار او دانسته اند. شاید بتوان گفت: علمی که خاقانی در اشعارش بیشتر از علوم دیگر بدان توجه داشته، پزشکی است. ذهن خلاق و قدرت تصویر سازی شاعر خود موجب آن شده است که او این اطلاعات را در خدمت تصویر سازی ادبی خویش قرار دهد و گاه با هر کدام از آن ها مضامین نو و دل کش بسازد. روشی که خاقانی در به کار گیری اطلاعات پزشکی در اشعارش داشته است گوناگون است؛ گاه او در اشعارش به این اطلاعات فقط اشاره می کند و گاه این اطلاعات پایه اصلی صور خیال اشعار او است؛ که در این مقاله سعی بر آن است آن اطلاعات که شاعر تنها اشاره ای بدان داشته است به طور مختصر شرح داده شود و سپس در آن قسمت که آن اطلاعات پایه صور خیال شاعر بوده است از جنبه هنری و تصویری بیان شود.

در چالش میان سنت و مدرنیته، انسان دچار بحران هویت می شود؛ بحرانی که در جهان معاصر بسیار جدی است و همه وجوه زندگی انسان معاصر را درگیر خویش ساخته است. برای غلبه بر این بحران باید سنت را دقیق شناخت و به نقد آن پرداخت و با بازخوانی سنت برای مواجهه با مدرنیته آماده شد. این مقاله در پی آنست که با بازخوانی منطق الطیر برای مشکلات معرفتی و روانی انسان امروز راه حل هایی بیاید. منطق الطیر عطار که گزارش یک سفر روحانی و سیر و سلوک عرفانی است با تاکید بر خداباوری و انسان محوری انسان ها را به مدارا ورزیدن و زندگی مسالمت آمیز و کوشش جمعی برای دست یافتن به کمالات انسانی فرامی خواند.

یادگیری زبان با اسم آغاز می شود. کودک فارسی زبان، از ره گذر جمله اسمی ی تک واژه یی، خود را به جمله های دو واژه یی و تلگرافی می رساند و پشت سر می گذارد زبان کودکی را؛ هم از این روست که اسم گرایی در سراسر زنده گی، هم راهی می کند او را. فارسی زبان که از اسم به فعل می رسد، بی آن، که یک سره در لابه لای تصریف تودرتو خود را رها کند، به اسم باز می گردد و برای نامیدن فعل نیز اسم می سازد و «مصدر» می خواند آن را. مصدر نیز هم چو دیگر اسم های فارسی، توان سرشیتن آن را دارد که برون داد فعلی داشته باشد، و هیچ گاه اما، به خودی خود، فعل نیست و هرگز از گروه -گروه اسمی- فراتر نمی رود؛ این، نه بدان معنی ست که در زبان فارسی سخن از بند مصدری نمی توان به میان آورد. گونه یی از بند غیر شخصی را می توان بند مصدری دانست، که این بند مصدری، نه بی زمان است، نه ناخود ایستا، و نه نامحدود.

بررسی نظرات منتقدین درباره آثار صادق چوبک تصوبر مشخصی از سبک نویسندگی وی در اختیار خواننده قرار نمی دهد، اما همه منتقدین در این موضوع اتفاق نظر دارند که زبان گفتاری در آثار صادق چوبک حضوری گسترده دارد، چیزی که به نظر، تا آن زمان کم سابقه بوده است؛ که البته کارکردهای همین زبان گفتاری نیز چندان مورد مطالعه قرار نگرفته است. در بررسی این زبان، به یکی از مشخصات بارز آن یعنی تکرار بر می خوریم. اقدام مهم چوبک در تکرار واج ها، تک واژها، کلمات و حتی استفاده از ساختارهای نحوی یکسان، قابل توجه می باشد. برای جست وجوی انواع تکرار دو رمان و یک داستان کوتاه را برگزیده ایم: سنگ صبور، تنگسیر و انتری که لوطیش مرده بود. نتیجه این تحقیق نشان می دهد که زبان داستانی چوبک به رغم حضور گستره زبان گفتاری، زبانی ساده نیست و دارای انواع تکرار هم چون واج آرایی، ارجاع، قافیه و توازی می باشد. این آرایه ها، جلوه ای ادبی به زبان داستانی چوبک می بخشد.

فرا داستان، یکی از رایج ترین انواع داستان های پسامدرنیستی است که با افشای شگردهای داستان نویسی فرآیند شکل گیری خود را برای خواننده آشکار می کند؛ تا از این طریق پرسش هایی در مورد رابطه بین داستان و واقعیت در ذهن خواننده ایجاد کند. به علت وجود شگردهایی هم چون داستان در داستان، روایت های متعدد، دور باطل، نقد داستان از طریق داستان، شخصیت های سرکش و فرجام های چندگانه در شب ممکن از محمدحسن شهسواری، شگردهای فرا داستان بر اساس نظریه برایان مک هیل در مورد عنصر غالب محتوایی در این اثر بررسی می شود، و نتیجه حاصل آن که: شگردهای فرا داستان در شب ممکن، علاوه بر این که نشان دهنده ساختار پسامدرنیستی این رمان است، عناصر وجودشناسانه اثر را نیز برجسته می کند.

مبحث مدرنیته و مدرنیسم با وجود ارتباط تنگاتنگ،دو مقوله جدا از یک دیگر به حساب می آیند. مدرنیته شیوه زیستن و تجربه کردن زندگی است که با صنعتی شدن، شهرنشینی و بسیاری از تحولات اجتماعی و اقتصادی دیگر عجین است؛ حال آن که مدرنیسم جنبش زیبایی شناختی است. صادق چوبک با رمان سنگ صبور در انعکاس تطور اندیشه های مدرن کشور نقش مهمی داشته است. در این رمان اندیشه های پایه ای مدرنیته را که با ممزوج شدن در ذات هنر وادبیات غرب، تحولات تکنیکی مدرنیستی را به وجود آورده اند، به صورت مفاهیمی مستقل مشاهده می کنیم. پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی مفاهیم مدرن به کار رفته دراین رمان،دغدغه های صادق چوبک در رویکردش به مدرنیته و تاکید وی برای انعکاس این موارد را در این اثر مورد بررسی قرار دهد.

افضل الدین بدیل خاقانی شروانی را باید یکی از بزرگ ترین سخنورانی دانست که از پشتوانه فرهنگی سترگی برخوردار است. خاقانی تقریبا با تمامی دانش های روزگار خود آشنایی داشته، به خوبی از نجوم و طب، معارف اسلامی و غیر اسلامی، روایات اساطیری و تاریخی، فرهنگ عامه و دیگر علوم آگاه بوده است. جواهرشناسی و به تعبیر دقیق تر آگاهی از معدنیات (جواهرات، فلزات و احجار) نیز یکی از این دانش هاست که شاعر آن را دست مایه هنرنمایی خود قرار داده است. مطلب شایان توجه در پیوند با تجلی این دانش در دیوان خاقانی، اشاره ظریف به برخی از خواص پزشکی جواهرات و فلزات است که عمدتا شارحان و محققان بدان ها عنایت کافی نداشته اند؛ آن چه این کاستی را تشدید کرده، صورت نگرفتن پژوهش مستقلی در این زمینه و تحلیل نظم و نثر پارسی از این منظر است. بنابراین مغتنم است تا در نخستین گام ها به تعیین و تحلیل گوشه ای از آگاهی ها و ظرافت های دیوان خاقانی در این حیطه بپردازیم.

ادبیات در فرهنگ هر ملت بستر برترین نمونه های انگیزه و اندیشه آن ملت است. می توان غایت جست وجو و کاوش در قلم رو ادبیات را پی بردن به پیشینه احساس و اندیشه اقوام مختلف قلم داد نمود. بنابراین نگاهی اجمالی به چگونگی طرح، تکوین و رشد عنصر اندیشه در این نظام فکری می تواند ما را در نیل به این غایت یاری کند. بحث در مراتب وجود که در برخی آثار ادبی حکمی مطرح شده است از جمله مباحثی عقلی است که می تواند به منزله یکی از رشته های مستحکم اتصال میان دو مقوله حکمت و ادبیات محسوب گردد. در این جستار کوشش شده است پاره ای از اقوال و نظریات حکیم ناصر خسرو که خود نمونه جمع میان ادبیات و حکمت است مورد تحلیل قرار گیرد؛ باشد که راه کشف رشته های پیوند حکمت و ادب یا عقل و ذوق بدین وسیله هموار تر گردد. زمینه های مورد بحث در این مقاله شامل عوالم خلق و امر، مراتب عقل و نفس و بحث مربوط به صادر اول، عدم مجامع، معاد و در نهایت عالم طبیعت و جهان عنصری است.

محمود دولت آبادی، یکی از مشهورترین داستان نویسان ایران است.داستان مرد، یکی از آثار اوست.این داستان را در بیشتر برگزیده های داستان کوتاه ایران می توان یافت.بزرگانی این داستان را نمونه خوبی از داستان کوتاه به شمار آورده و آن را نقد و بررسی کرده اند. اما با این اوصاف؛ آیا داستان مرد، پیرنگ کاملی(آغاز،میانه،پایان) دارد؟ این پرسشی است که بدان پرداخته نشده و لاینحل مانده است. بنابراین، هدف این مقاله بررسی و نقد ساختاری پیرنگ در داستان مرد است. علی رغم تعریف و تمجیدهایی که در مورد داستان مرد شده است؛ یافته ها و نتایج این پژوهش نشان می دهد که داستان مرد، پیرنگ کاملی ندارد.