مجله زبان و ادبیات فارسی
سال یازدهم شماره 4 (زمستان 1394)

تاثیر عمیق و پردامنه شمس الدین محمدبن علی بن ملک داد تبریزی و اثر گران سنگ وی مقالات شمس، بر قطب عرفان ایرانی اسلامی ما -مولانا جلال الدین محمد بلخی- بلامنازع است. از این روی، در این پژوهش کوشیده ایم، برخی عناصر سبک شناسانه این اثر سترگ را با رویکردی بر جدیدترین نظریه معناشناسی و تحلیل مولفه های معنایی، نقد و بررسی کنم. پر واضح است که دلایل ارجمندی و ماندگاری این اثر باشکوه و تاثیر آن در پیشاهنگ بودن (آوانگارد بودن) آن در حوزه نقد تفکر جهانی از نتایج ارزشمند این پژوهش خواهد بود.

بسیاری از نظریه پردازان قلمرو زبان و جنسیت، زبان را صرفا بازتابی از جنسیت می دانند و میان زبان نویسندگان زن و مرد در حوزه های دستوری، از دیدگاه واحدهای زبانی، اعم از واژه ،گروه و جمله، تفاوت هایی قائل می شوند. از دیدگاه این گروه، زن و مرد نه تنها از لحاظ ویژگی های جسمانی، فیزیولوژیکی، طرز رفتار و حرکات با هم تفاوت دارند؛ بلکه رفتار زبانی آن ها نیز از پاره ای جهات از یکدیگر متفاوت است. از همین رهگذر، اگرچه عده ای نفوذ فرهنگ مردسالارانه را سبب عمده پیدایش نوعی زبان مردانه در ادبیات می دانند و برای درهم شکستن سلطه آن، به زبان و ادبیات زنانه روی آورده اند، اما تفاوت های کلامی زن و مرد را می توان بیش از هرچیز، برخاسته از موقعیت اجتماعی و نقش آن ها در جامعه دانست. بررسی تاثیر جنسیت در چهار رمان نویسندگان زن و مرد دهه شصت دلالت بر آن دارد که مردان در گریز از هنجارهای زبانی جسورتر و زنان نسبت بدان پایبندترند. همچنین مردان قواعد دستوری زبان را بیشتر از زنان نقض می کنند و زنان به زبان دستورمند مقیدترند. گریز مردان از قواعد دستوری و مقیدبودن زنان بدان، اگرچه حکایت از آن دارد که ذهن زنان نظام پذیرتر از مردان است، اما همین امر جسارت زنان در خلاقیت و نوآوری ادبی را کاهش می دهد. فراوانی کاربرد واژگان تند و خشونت آمیز در آثار مردان نسبت به زنان، علاوه بر نشان از خصوصیات فیزیولوژیکی مردان، می تواند ناشی از نقش سیاسی- اجتماعی آنان نیز باشد. کثرت کاربرد جمله های پرسشی ایجابی در مردان و پرسش های بلاغی در زنان می تواند موید این امر باشد که ابهام، پیچیدگی و رازوارگی دنیای زنان بیش از مردان است و فراوانی کاربرد جمله های تاکیدی در آثار زنان می تواند بیانگر نادیده انگاشتن آن ها در مناسبات اجتماعی و ضرورت اظهار حضور در تعاملات اجتماعی باشد.

لحن گفت وگوی اشخاص در کنار سایر عناصر داستانی ازجمله فضاسازی، راوی، طرح، شخصیت و... یکی از شیوه های مهم و هنرمندانه در ایجاد ارتباط بین داستان و مخاطب است و از آنجاکه این عنصر، بازگوکننده حال وهوایی خاص و جنبه های رفتاری هستند که براساس آن باید متن خوانده و فهمیده شود، دارای اهمیت فراوانی است تا جایی که شناخته نشدن درست آن می تواند از یک سو مخاطب را در فهم و برقراری رابطه منطقی بین اجزای داستان و از سوی دیگر از درک صحیح متن و اندیشه صاحبش گمراه سازد. اما لحن چیست و انواع و اهمیت این عنصر داستانی کدام است و ضرورت به کارگیری آن تا چه اندازه می تواند در لذت بردن از یک اثر، تاثیرگذار باشد؟ در پژوهش حاضر، 24 لحن به کار رفته در کتاب چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی بررسی می شود تا ضمن روشن ساختن اهمیت کاربرد این عنصر داستانی در آن، دریابیم که آیا می توان تناسبی بین تعداد و انواع گوناگون لحن ها در هر بخش از این کتاب با محتوای آن مشاهده کرد؟

مساله اعتقاد به وجود لایه ها و درجات قرآن کریم (ظاهر و باطن)، از مباحث بحث برانگیزی است که علمای اسلامی به آن توجه داشته اند. درک معانی و مفاهیم قرآن بر معیار ظاهر یا باطن نیز شرایط و ضوابط و روش های آن ازجمله مسائل متنازع فیه در حوزه اندیشه های اسلامی است.
در میان فرق اسلامی، آنکه بیش ازهمه به وجود باطن قرآن و روش دستیابی به آن یعنی «تاویل» توجه و اهتمام داشته و بنیان فکری خویش را بر تاویل نهاده، اسماعیلیه است.
ناصرخسرو قبادیانی مفسر و ایدئولوگ بزرگ اسماعیلیان و یکی از مبلغان رسمی این مذهب در خراسان است. بررسی آثار وی این مطلب را آشکار می سازد که در آثار منثورش چون وجه دین، جامع الحکمتین، خوان الاخوان و زادالمسافرین، تاویل گرایی گسترده ای را در پیش گرفته است.
در دیوان بنابه اقتضای سخن شاعرانه و قابلیت نداشتن بیان مفاهیم فلسفی و کلامی بیش از آنکه به حقیقت تاویل و ماهیت آن و بررسی مصادیق آن بپردازد، از جایگاه و اهمیت آن سخن رانده است. دعوت به تاویل گرایی و پرهیز از ظاهرگرایی و تقلید، تعریف تاویل در مقام تشبیه و تمثیل که خاص کلام شاعرانه است، تبیین رابطه تنزیل و تاویل و مثال وممثول و به ویژه مسئولیت خاندان پیامبر(ص) در تاویل قرآن کریم، از مضامین سخن این شاعر است که این مقاله به بررسی آن ها پرداخته است. شماره ذیل هریک از شواهد شعری، مربوط به شماره صفحات دیوان ناصرخسرو به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق است.

«میرزا ابوالقاسمقائم مقام» از شخصیت های سیاسی تاثیرگذار بر تاریخ معاصر ایرانبوده است که در ادبیات فارسی نیز آثارارزنده ای دارد. آنچه باعث می شود که محققان امروز بتوانند با قسمت اعظم هنر نظمونثر قائم مقام بهتر و کامل ترآشنا شوند، بررسی دقیق و موشکافانه آثار منظوم و منثور وی، معرفی ویژگی های شاخصآثارش وارائه نمونه ها و شواهد کافی در هر مورداست. برای دستیابی به این هدف، ابتدا پیشینه تحقیق و تا حد ممکن، ویژگی های بنیادین آثار منثور و منظوم قائم مقام فراهانی ذکر شده است؛ سپس ضمن بیان نمونه های بارز، به ارزیابی آن ها پرداخته شده، و برای نتیجه گیری راحت تر و منسجم تر، در جدولی جداگانه ارائه شده اند.
ازجمله ویژگی های آثار قائم مقام، می توان به بیان دردهای سیاسی با الفاظ خوش آهنگ، حذف عناوین و القاب نامه ها، صراحت لهجه، ترکیب سازی، گرایش نداشتن به مضامین عاشقانه، باستان گرایی و نظایر آن اشاره کرد.

بررسی درون مایه شعر کودک یکی از روش هایی است که نشان می دهد، شاعران هر عصر و زمان به کدام یک از جنبه های درون مایه ای شعر پرداخته اند و براساس نتایج می توان عوامل موثر بر آن را بررسی کرده یا اینکه با مطالعات قبل از آن مقایسه کرد؛ در پژوهش حاضر، به بررسی اشعار چاپ شده در دهه 80 پرداخته شده است. مضامین مورد بررسی شامل طبیعت گرایی (سیاسی اجتماعی)، سرگرم کننده و لذت بخش، دینی، علمی (آموزشی و تربیتی اخلاقی) بود. نتایج نشان داد که اشعار با مضامین طبیعت گرا، با 9/37درصد و تربیتی اخلاقی با 7/2درصد به ترتیب، بیشترین و کمترین درصد از کل اشعار بررسی شده را شامل شد. در اشعار با مضامین طبیعت گرا، حیوانات با 3/42درصد و شب و روز با 8/2درصد به ترتیب، بیشترین و کمترین درصد را به خود اختصاص دادند؛ گفتنی است این مساله تحقیق و بررسی بیشتری از نظر جامعه شناسی و اتفاقاتی را که در این دهه رخ داده، می طلبد. اینکه چرا شاعران شعرهایی با مضامین تربیتی اخلاقی، علمی، آموزشی و دینی را کمتر سروده اند، جای بحث و بررسی دارد و اینکه چرا مضامین طبیعت گرا و سیاسی اجتماعی، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اند، می تواند تحقیق دیگری را شامل شود

جمشید یکی از ایزدان کهن هندوایرانی است که در وداها، اوستا و شاهنامه به صورت های مختلف نمودار شده است. این شخصیت کهن اساطیری در تحول تدریجی خود از عالم اسطوره وارد جرگه حماسه شده و از مرتبه خدایی نزول کرده و به صورت یکی از شاهان بزرگ در اوستا و شاهنامه درآمده است. داستان زندگی جمشید در اوستا، به اصل اسطوره ای خود نزدیک تر است و در شاهنامه، به واسطه تاثیر ناقلان مسلمان، تفکرات دینی و مذهبی خود شاعر، هماهنگی با خرد و اعتقاد جامعه، از صبغه حماسی بیشتری برخوردار است. با بررسی ابعاد شخصیتی جمشید در وداها، اوستا و شاهنامه می توان به نحوه تحول و وجوه اشتراک و افتراق او در آثار مذکور پی برد.

قصه های هزارویک شب یکی از متون کهن ادبیات فولکلور جهان است. این کتاب مجموعه ای از حکایت های گوناگون است که توسط دختری به نام «شهرزاد» برای پادشاهی به نام «شهریار» روایت می شود.متاسفانه این اثر جاودانه در ایران بسیار کم مورد کنکاش قرار گرفته است؛ درحالی که شهرتی جهانی دارد. در این پژوهش، سعی می شود داستان «علی بابا و چهل دزد بغداد » که یکی از قصه های مشهور هزارویک شب است، به شیوه ریخت شناسی تحلیل شود؛ در این مسیر،ابتدا آن را به ساختار افقی که نمایانگر دید جزئی نگر خواننده است، تجزیه کرده، آنگاه کنشگرهای اصلی داستان را مشخص کرده و در آخر، داستان را به ساختار عمودی که نمایانگر دید راوی یا دانای کل است، تجزیه می کنیم؛ به این ترتیب، به کامل ترین شیوه، هدف اصلی پژوهش که مطالعه اجزای قصه است، حاصل می شود.

عنوان این مقاله اهمیت وزن و موسیقی در اشعار مهدی اخوان ثالث است که با مقدمه ای کوتاه درباره موسیقی شعر و اشاره به برخی کارها و آراء و نظرات و تحقیقات اخوان در این خصوص شروع می شود و به بررسی عوامل عمده ایجاد موسیقی در شعر (وزن، قافیه، ردیف و تناسبات لفظی) منتهی می شود. جهت تکمیل بحث و ارائه نظرات اخوان در باب موسیقی شعر، علاوه بر بررسی آثار منظوم وی به تحقیقات و آثار منثور و مصاحبه های وی نیز پرداخته شده که جای جای و در ضمن ارائه شواهد هریک، اجمالا و در حد امکان به آن ها اشاره شده است.