مجله زبان و ادبیات فارسی
سال دوم شماره 2 (تابستان 1384)

هدف نویسنده در گفتاری که پیش رو است تاملی در آیاتی از قرآن است با توجه به رمزورازی که در صورتگری ها، تعبیرات، کلمات و حتی حروف، نهفته است.
صورتگری در این مقاله فراتر از معنی متعارف است، زیرا غرض از آن ساختارهای خاص کلامی اند که با تکیه بر آفرینشهای فوق متعارف، چرخشها و چینشهای بدیع بیانی، پویایی و حرکت، و قوت و حرارت؛ معانی و مفاهیم را تجسم بخشند و دست نیافتنی ها را ملموس و مانوس سازند، و جلوه و جمال یار را، بر خلوتیان محرم بنمایانند.
صورتگری های این ساختارهای خاص چه بسا مستقل و جدا از معنی متعارف تصویگری باشند، و در دایره ی آن نگنجد.

بعضی از مطالب علمی، فرهنگی، عادات و رسوم در گذشته مورد اعتقاد و باور مردم بوده است که امروزه با توجه به گذشت زمان و تبدیل وضعیت اجتماعی و برخورد فرهنگها حتی فرهنگ شهری و روستایی و علل دیگر، آن مطالب از ذهن مردم پاک یا کم سو شده است و به همین جهت برای نسل امروز یا نسلهای آینده، برای دریافت مضمون و معنی «گفته های گذشتگان» مشکلاتی ایجاد کرده است.
تدوین فرهنگی از این گونه مطالب، از یک سو باعث بقا و ذخیره ی این مطالب می شود و هم مشکلات متون گذشته را می گشاید و هم نیاز دانشجویان و طالبان علم و ادب را برمی آورد.

هدف مولف از طرح و شرح و تفسیر این داستان، این است که انسان گمشده ای دارد و نشان گمشده خویش را هم می داند و انسان دیگری که هر چند او هم گمشده ای دارد اما او را از یاد برده است و به صرف تقلید از دیگران قانع شده و نقش یک فرد شتر گم کرده را بازی می کند و مقلدوار همان نشانی ها را تکرار می کند و خود نمی داند چه می گوید؛اما از آن جا که: دوست دارد یار این آشفتگی کوشش بیهوده به از خفتگیفروغ جستجو می تواند او را به حق رهنمون کند؛ بدین ترتیب مولوی یک آشتی بین نحله های فکری مختلف برقرار می کند. اما اگر سرانجام انسان گمشده ی خود را نیابد، نمی تواند ره به مقصد برد و البته مولوی در حین داستان، پیام های دیگری را هم برای جویندگان حق و حقیقت بیان می کند؛ از این قرار: عشق الهی، گمشده، مسافر، شتر، وطن اصلی، نور بصیرت مذاهب، فلاسفه و متکلمین، اضداد، تقوی.
اشتری گم کرده و جستیش چست چون بیایی، چون ندانی آن توست...
(دفتر دوم مثنوی، ابیات 2911 به بعد)

قلم ابزار نوشتار است، سخن ره آورد آمد و شد قلم مشیت الهی بر لوح هستی؛ بدین سبب است که خداوند متعال بدان سوگند یاد کرده است: «ن و القلم و مایسطرون» (قلم / 1) بنابراین نه تنها آنچه در باب ارج و اعتبار سخن گفته اند در باب قلم مصداق دارد بلکه حتی گاه نوشتن را از گفتن مهم تر دانسته، در فضلیت قلم داد سخن داده اند. اگر چه در ادب فارسی بیشتر از مناظرات مربوط به شمشیر و قلم که دوام و قوام جهان بدان مربوط است یاد شده است اما همواره اهل قلم را بر اهل سیوف فضلیت نهاده اند که پاسداران حریم معنوی جامعه بشری هستند. نگارنده در این مقاله از دریچه ی سخن به اهمیت قلم پرداخته، پیوستگی و تعامل سخن و قلم را در ادب فارسی بیان نموده است.

داستان لیلی و مجنون از معدود داستانهایی است که بسیار مورد توجه شعرای فارسی زبان قرار گرفته، به نحوی که قریب هفتاد و سه مثنوی با عنوان لیلی و مجنون در ادب فارسی به یادگار مانده است. این تنها بخشی از تاثیرگذاری داستان لیلی و مجنون است. چه بسیار شاعرانی که الفاظ و مضامین عشق لیلی و مجنون را زیور سخن خود ساخته اند و معدود شاعرانی نیز یافت می شوند که با ابتکار و نوآوری به خلق حوادث و حکایاتی از این عشق جانسوز پرداخته اند که در منابع عربی داستان و مثنوی های لیلی و مجنون اثری از آنها یافت نمی شود. عطار نیشابوری از جمله شاعران نوآوری است که علاوه بر ذکر الفاظ و مضامین عشق لیلی و مجنون، حکایات و حوادث زیبا و جذابی نیز به لیلی و مجنون نسبت داده است. در این مقاله سعی بر آن است که برخی از آثار عطار نیشابوری را از این جهت مورد بررسی قرار دهیم.

نیایش پدیده ای است که پیشینه ی آن همزاد آفرینش آدمی است و ریشه در ژرفای جان و فطرت بشر دارد بدیهی است که واکنشی عالی و انگیخته ای مقدس، ره آورد انگیزه هایی است اهورایی و ارزشمند. مثنوی مولانا جلال الدین، محمد از جمله آثاری است که نیایش بسان گوهری تابناک بر آن صحیفه ی شریف می درخشد. نیایش های مثنوی نیز حاصل انگیزه های فراوانی است که در این نوشتار سعی شده تا به اختصار به مقوله ی «اظهار عجز بنده و بیان قدرت الهی» به عنوا فراگیرترین و برجسته ترین انگیزه پرداخته شود.

«ملامتیه» یکی از فرق صوفیه در تاریخ تصوف ایرانی اسلامی است که گسترش و تاثیر قابل توجهی در میان اهل تصوف، نویسندگان و شاعران عارف مسلک داشته است. اندیشه ی ملامت اول بار در نیشابور و از سوی حمدون قصار نیشابوری بروز کرد. ابوعبدالرحمن سلمی که خود در نزد بوعمروبن نجید درس خوانده و پیرو طریقه ی ملامتیه بوده است، در کتاب «طبقات الصوفیه» از حمدون قصار نیشابوری و طریقه ی ملامت سخن رانده است و در این باب مرجعیت بیشتری دارد. در میان اهل تصوف دو گروه شاخص وجود داشتند: اهل صحو، اهل سکر. گروه اول به حفظ ظواهر شریعت و دوری از شطح و سماع اعتقاد داشتند و گروه دوم به ظواهر شریعت اعتنایی نداشتند و اهل شور و سماع صوفیانه بودند. ملامتیه دسته ای بودند که نه اعتقاد به سکر داشتند و نه معتقد به اهل صحو بودند. در مقاله ی حاضر به بررسی بیشتر اندیشه ی ملامت با محوریت زندگی و تفکر حمدون قصار نیشابوری پرداخته شده است.

هدف نویسنده از این مقاله رسیدن به این موضوع است که تصحیح متون بازمانده از گذشتگان ما می تواند در غنی کردن منابع فرهنگی ما اثر قابل توجه داشته باشد و تا کلیه متون گذشته مورد دقت قرار نگیرد آثاری که در این زمینه داریم ناقص است.

در میان رنگین کمان آفرینش الهی، کوه از شاخصه هایی پر شور و جذبه قاف تا قاف عالم هستی است به گونه ای که در کتب آسمانی و فرهنگ اسلامی و عرفانی و اساطیری جنبه ی وسیع و قابل تاملی دارد. اینک به اختصار به جنبه های نمادین و پر رمز و راز قاف در برخی از متون ادب پارسی می پردازیم.

شمس قیس رازی، جست و جوگر سده ی هفتم هجری، از هوش مندان کم مانند تاریخ ادب ایران است. کتاب ارج مند او، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تا به امروز، در شناخت شعر، در بلندای تنهایی مانده است. از سده ی هفتم تا روزگار نیما، همه ی ادیبانی که در شناخت شعر قلم زده اند، و پس از آن، همه ی ادیبان سنت گرا که به شناخت شعر پرداخته اند، جز بازنوشت مطالبی از المعجم، کار چشم گیری نکرده اند و شگفتا که این کتاب، دست مایه ی نوگرایان هم بوده است و چه انتحال، سلخ و المام هایی که در این باز نوشت ها و دست مایه گی ها روی داده! ما، در این کار، به شناخت قافیه از دید شمس پرداخته ایم تا شاید، اندکی از حقی که این مرد بزرگ بر ما هم دارد، گزارده باشیم.

اختلافی که در مورد نقد اشعار سپهری چه در زمان حیات و چه بعد از مرگش میان منتقدان وجود داشت و دارد، خود دلیلی براین است که «ابهام آگاه» در زبان و تفکر وی که به قول کلینت بروکس «از مختصات شعر خوب است» تا چه حد در کلام او موج می زند. زبان شعری سپهری نیز هم چون زبان شعری نظامی و حافظ سرشار از انحراف از هنجارهای عادی است یعنی زبانی با جلوه های تازه ی حسی معنایی به همراه حصول تازگی شیوه ارائه ی بیانی جدید؛ چرا که هم سیر مکتبی آگاهانه از رمانتیسم اروپایی به سوی سوررآلیسم شرق دور در آن وجود دارد و هم انحراف از هنجارهای طرز تازه ی نیمایی.