فصلنامه آمایش محیط
پیاپی 6 (پاییز 1388)

در حال حاضر در سطح ملی، افزایش جمعیت شهری ناشی از مهاجرت های روستائی و عشایر متشکل از اقوام و طوایف مختلف و عوارض ناشی از آن یکی از دشواری ها و مشکلات در کشور ماست. پنج گروه قومی با فرهنگ و هویت های نسبتا مستقل در قالب جوامع روستائی یکجانشین، 161 ایل و 619 طایفه کوچ نشین در سرزمین ملی در حال ایجاد هویت جدیدی از شهرهای حاشیه ای ایران هستند که مرحله گذار از شهرهای دولت به شهرهای اقوام را طی می کنند. در طول 30 سال گذشته، شهرنشینی شتابان، مهاجرت های قومی را به داخل شهرها در مناطق حاشیه ای تشدید کرده و بخش اعظمی از اقوام، طوایف و گروه های قومی را به داخل شهرها فراخوانده است.

تحلیل فضائی مهاجرت های درون شهرستانی، درون استانی و برون استانی حکایت از این نوع مهاجرت ها در مناطق قومی دارد. در این میان مهاجرت به مراکز استانی از همه چشمگیرتر است. این نوع مهاجرت تفاوت های آشکاری را با مهاجرت های سایر استان های مرکزی و تعدادی از استان های حاشیه ای مثل سواحل دریای خزر و خراسان نشان می دهد که بازخورد چندانی با شکل های قومی و معیشت های شبانی ندارند.

بررسی ها از تغییر ساختار اجتماعی شهرها به همراه توسعه و گسترش کالبدی شهرهائی حکایت دارد که از شکل گیری هسته ها و کانون های اولیه آنها چندین دهه بیشتر نمی گذرد و در طول سه دهه اخیر به رشد چشمگیری از نظر تعداد جمعیت و گسترش کالبدی دست زده اند.
لهذا ضرورت توجه مبرم و بنیادی به ساختار اجتماعی با توجه به این که تحولات شهری، روند تکاملی خود را با فرهنگ و همبستگی های متفاوت چگونه پشت سر خواهند گذاشت و آیا تعامل فرهنگی داخل شهرها و ایجاد زمینه های غالب برای ترویج مناسبات روابط سالم فرهنگی تا چه اندازه راه گشای جریانات اجتماعی است؟ از بررسی ها و مطالعات این مقاله می باشد. پژوهش در یک تحلیل تاریخی – تکوینی با استفاده از ابزارهای جدید و آمارهای موجود به انجام رسیده است. در حقیقت این مقاله در پی آن است که ضمن شناخت روند جریانات، یک نوع هماهنگی در قوانین مدنی، سیاسی و حکومتی و مبانی قوانین مدیریت شهری را پیشنهاد نماید تا موانع حاصل از تاثیر اشکال اجتماعی را خنثی یا متعادل سازد.

اقتصاد روستایی ایران بدلایل مختلف نظیر تامین نیازهای غذایی ، صادرات محصولات مازاد و ایجاد اشتغال مناسب و غیره سهم مهمی را در ایجاد ارزش افزوده و تشکیل تولید ناخالص داخلی کشور را بر عهده دارد. از طرفی کارکردهای اقتصادی موجود این بخش از لحاظ اصول اقتصاد کشاورزی و تاثیر گذاری بر اقتصاد ملی با مشکلات و چالشهایی زیادی روبروست که سیاستها ، برنامه ها و اقدامات اجرایی انجام شده در طی چند دهه ی گذشته کمتر توانسته است در توسعه یافتگی اقتصادی روستا نقش موثری را داشته باشد. گسترش پدیده مهاجرت روستائیان به شهرها به دلیل نبود فرصتهای اشتغال و درآمد و عدم ارائه خدمات مورد نیاز به مناطق روستایی از جمله چالش های مناطق روستایی است. استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) بعنوان یکی از پیشرفتهای تکنولوژی عصر جدید هر چند نمی تواند به عنوان معجزه ای برای حل مشکلات بنیادی روستاها معرفی گردد. لیکن استفاده از ابزارهای آن یعنی دولت الکترونیک ، تجارت الکترونیکی ، آموزش الکترونیک و… می تواند در کنار مدیریت صحیح استفاده از آن ، توسعه ی روستایی را تسریع بخشیده و در تامین رفاه عمومی این مناطق کمک شایان توجهی را نماید. هدف از ارائه این گزارش ، بررسی اثرات استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات در تقویت اقتصاد روستایی کشور است که نتایج حاصله از برررسی های انجام شده در این مطالعه نشان می دهد که با توجه به جوان بودن جمعیت روستایی ، پذیرش استفاده از فنآوری اطلاعاتی و ارتباطی در این مناطق وجود داشته و موانع فرهنگی و اجتماعی خاصی در این خصوص وجود ندارد. همچنین استفاده از این فنآوری می تواند زمینه تقویت پیوند اقتصاد روستایی را با اقتصاد ملی فراهم نماید. توانمندی اقتصاد روستایی و بازاریابی برای محصولات، اطلاع از فرصتهای تجاری موجود در بازار و تقویت تولید کشاورزی و کاهش ریسکهای احتمالی و غیره از جمله مزایای استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات است لذا تدوین برنامه جامع ICT در جوامع روستایی در برنامه ی توسعه روستایی ایران از جمله ضرورت های اساسی است.

شکل گیری یک سکونتگاه بیش از هر چیز وابسته به وضعیت اقلیمی آن مکان است و اگر سکونتگاهی شکل گرفته است به این دلیل بوده که مردم توانسته اند خود و فعالیت هایشان را با وضعیت اقلیم آن مکان سازش دهند. بارش مهمترین پارامتر اقلیمی در تعیین نوع اقلیم یک منطقه است. به طور معمول برای بیان وضیعت بارش در یک منطقه از میانگین بلندمدت بارش های سالانه و ماهانه استفاده می شود. اگر بارش در یک منطقه کم باشد، ساکنین به نحوی خود را با این کمبود سازش داده اند. اما اگر تغییرپذیری بارش در یک منطقه زیاد باشد و به واقع پراکندگی وقوع بارش زیاد و غیرقابل پیش بینی باشد، آنگاه زندگی بشر به مخاطره می افتد. تغییر در میزان بارندگی در طول زمان از اهمیت زیادی برخوردار است اما آن چیزی که از تغییر در میزان بارش مهمتر است، تغییر در ضریب تغییرپذیری (پراکندگی زمانی) بارش است.
بررسی آمار بارندگی ایستگاه زابل نشان می دهد که طی چهل سال اخیر میانگین بارش سالانه در زابل حدود 61 میلیمتر بوده است، کمترین بارش سالانه مربوط به سال 2001 میلادی با مجموع 2/7 میلیمتر و بیشترین مقدار آن مربوط به سال 2005 با مجموع 5/129 میلیمتر بوده است. در طول این دوره مقدار بارش دارای نوسان بوده و روند صعودی یا نزولی مشخصی نداشته است، اما ضریب تغییرپذیری بارش طی سال های اخیر نسبت به دهه های قبل افزایش یافته است و ادامه این روند می تواند مشکلات فراوانی را برای ساکنین این منطقه ایجاد نماید.

استان سیستان و بلوچستان با داشتن اشکال زیبا و متنوع ژئومورفولوژیکی
می تواند یکی از مناطق جاذب گردشگری ایران باشد و همواره ژئوتوریست های بسیاری را به این نقطه از ایران بکشاند. از جمله مهمترین اشکال ژئومورفولوژیکی ،گل فشان ها هستند که بسیارجذاب، بدیع و دیدنی می باشند. مشهورترین گل فشان ها،گل فشان ناپگ، پیر گل، عین و بربرک است. هر کدام از اینها با توجه به ویژگی و کابردهایی که دارند دارای جاذبه های خاصی برای ژئو توریست ها هستند و می توانند با جذب گردشگران، استان سیستان و بلوچستان را از ره آوردهای مثبت این نوع گردشگری بهره مند سازند و به مثابه یک گزینه ی سودمند اقتصادی تلقی گردند. در این پژوهش سعی بر آن است با تشریح ویژگی ها، کاربردها و نمونه های برجسته گل فشان ها نظر مسوولین و پژوهشگران متوجه اهمیت و نقش ژتوریستی گل فشان ها شود و از این رهگذر گامی در جهت توسعه ی این منطقه محروم برداشته شود.

امروز نقش واهمیت صنعت گردشگری بیش از پیش در هر کشوری توسعه یافته وتمامی کشورها سعی دارند تا از این صنعت حداکثربهره برداری لازم راداشته باشند، به گونه ای که یکی از شاخص های مهم توسعه یافتگی محسوب گردیده وجایگاه هرکشور در استفاده ی بهینه از این مهم مشخص گردیده. در این میان کشور ایران علی رغم برخوداری ازپتانسیل های بسیارقابل توجه تاکنون نتوانسته است، آنچنان که باید وشاید بهره گیری لازم را ازاین صنعت داشته باشد. این مهم تنها معطوف به اماکن ومراکز تفریحی ، باستانی وفرهنگی نمی شود، چرا که ما دارای پتانسیل های بسیار شناخته شده ی دیگری در سایر عرصه های طبیعی نیز می باشیم که تاکنون کمتر به آنهادر این مقوله توجه جدی معطوف داشته شده است. ویژگی های مهم اکو توریستی ،یکی از این موارد محسوب می گردد. اماصنعت توریسم در دهه ی اخیرپارافراتر گذاشته و وارد عرصه های بسیار جدی و جدیدتری همچمون به کارگیری و بهره مندی از توانایی های ژئو توریسم می باشد. که در کنارپیکره ی اصلی این صنعت نوپا تفکر ایجاد ژئوپارکها از سوی سازمان یونسکو با هدف حفظ وحراست وشناساندن میراث های کهن 4 بیلیون ساله کره ی زمین می باشد. در این میان کشورما نیزبابرخورداری ازیک تاریخ قابل توجه و بسیار مهم مطالعه شده ی زمین شناسی که از دیر باز مورد توجه تمامی پژوهشگران و محققین خارجی و داخلی بوده است ،دارای توانمندی ها و پتانسیل بسیار بالایی درایجاد واحداث ژئوپارکها تلقی می گردد. یکی ازمهم ترین این مناطق دشت کویر بزرگ ایران مرکزی در جنوب استان سمنان است. که در این مقاله سعی شده تا علاوه بر معرفی این منطقه ی بسیار مهم که ازدیدگاه نویسنده به عنوان هارتلند ایران مرکزی محسوب می گردد. توجه تمامی مسوولین دولتی وغیر دولتی را به همراه سایر پژوهشگران ومحققین علاقه مند به این مهم معطوف دارد. چرا که در راهی که پیش روی خواهیم داشت، نیازمندی یاری مبرم تمامی این عزیزان خواهیم بود. وفقط با همفکری، همدلی و بهره مندی و بکارگیری تمامی عناصر مهم منطقه ای میتوان به این هدف ارزشمند در راه دست یابی به اعتلای توسعه ی پایدار استان سمنان دست یافت وسعی خواهیم داشت تا در نهایت علاوه بر یک جمع بندی کامل بتوانیم زمینه اطمینان لازم راجهت یک موافقت پژوهشی وعلمی از مسوولین محترم منطقه ای به منظورشروع مطالعه اصلی طرح ژئو پارک بزرگ ایران مرکزی اخذنمائیم.

هویت شهری نشان دهنده فرهنگ شهرنشینان است، بافت فرسوده تاریخی به عنوان هویت و تبلور فرهنگ آن شهر می باشد. بنابراین، حفظ آن در زمان بهسازی و نوسازی تاکید می شود. شهر گور اولین شهر دایره ای ایران در زمان ساسانیان می باشد، که در حاشیه شهر فیروزآباد کنونی در استان فارس واقع است. هدف از مقاله حاضر مطالعه و بررسی مشکلات و ارائه راه کارها به منظور حفظ و ایجاد هویت برای شهر فیروزآباد از طریق بهسازی و نوسازی بافت فرسوده تاریخی شهر گور می باشد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و تکنیک سوات (SWOT) ضمن شناخت و بیان اهمیت بافت تاریخی شهر گور، روش هایی را جهت دخالت موثر در بهسازی و نوسازی و حفظ بافت تاریخی شهر فیروزآباد به عنوان یک میراث و هویتی ماندگار ارائه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد، اجرای طرح های توسعه شهری شهر فیروزآباد بدون توجه به بافت تاریخی شهر گور صورت گرفته است بر این اساس، رشد و توسعه شهرنشینی، ارائه ایده های معماری و شهرسازی بی هویت و افزایش جمعیت شهر فیروزآباد موجب فراموشی در امر بهسازی و نوسازی شهر گور گردیده است، که به تبع آن، عدم استفاده از متخصصین و برنامه ریزان شهری در بافت تاریخی شهر گور هم خود دلیلی بر این وضعیت است. در ادامه تحقیق انواع راه حل ها و اولویت های اجرایی متناسب با شرایط محیطی و بافت شهر فیروزآباد مطرح شده است.

دراین مقاله میزان همبستگی بین بارش باخشکسالی هیدرولوژیک درحوضه رودخانه خرم آباد موردبررسی قرارگرفت. درراستای موضوع فوق ابتدا،با استفاده ازآستانهخشکسالی اقلیمی5/0-،آستانه3/0-SPI= برای خشکسالی هیدرولوژیک محاسبه شد درادامه با استفاده ازتئوری RUNS و شاخص خشکسالیSPI جداول شدت،تداوم وفراوانی برای خشکسالی های اقلیمی وهیدرولوژیکی استخراج گردید. سپس با استفاده از توزیع ویبول اقدام به برآورد مقادیرشدت خشکسالی برای هریک ازتداوم ها دردوره بازگشت های 2تا100 سال شدومنحنی های شدت، تداوم وفراوانی برای خشکسالی های اقلیمی وهیدرولوژیکی ترسیم گردید. بابررسی این جداول ومنحنی ها مشخص شدکه خشکسالی های اقلیمی حداکثربا تداوم های یک تاسه ماهه و خشکسالی های هیدرولوژیک حتی در تداوم های پنج تادوازده ماهه نیزمشاهده می شوند. درنهایت باتعیین R-sq (adj) بارش درمیزان تغییرات نمرهZدبی مشخص شد که فقط همبستگی بین بارش ونمرهZدبی سالانه وبارش ماه های آبان، آذرواردیبهشت با نمرهZدبی این ماه ها در سطوح 99 و 95 درصد معنی دارمی باشدوبرای سایرماه ها اگرچه ضریب همبستگی بالاست ودربسیاری ازموارد مقادیر P-Value به صفرنزدیک است اما درسطوح 99و95 درصدمعنی دار نمی باشند.

استراتژی ورود صنایع به نواحی روستایی به عنوان راهکاری جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای در حال توسعه تلقی می شود. مسلم است که نواحی صنعتی روستایی باعث جذب صنایع کوچک در روستاها موجب تقویت اقتصاد روستایی، افزایش ارزش افزوده مواد تولیدی، ایجاد مشاغل، صرفه جویی در مصرف سرمایه ها می شود. در این تحقیق به منظور ارزیابی تاثیر نواحی صنعتی در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی ، ده روستا که (که در این بین پنج روستا دارای صنایع و پنج روستا فاقد صنایع هستند) در پیرامون شهر بومهن که در 40 کیلومتری کلانشهر تهران واقع شده است به عنوان جامعه نمونه انتخاب شدند. نتایج به دست آمده از این تحقیق که با استفاده از روش های آماری (پارامتری و ناپارامتری) و مطالعات میدانی در سال 1386 به دست آمده، بیانگر آن است که در دو جامعه نمونه از ده شاخص برگزیده خوراک، پوشاک، کیفیت مسکن، رضایت و ثبات شغلی و عدم مهاجرت و انگیزه ماندگاری و…) در روستاهای مورد مطالعه تفاوت معناداری را نشان می دهند.