فهرست مطالب

جغرافیای طبیعی - پیاپی 42 (زمستان 1397)

فصلنامه جغرافیای طبیعی
پیاپی 42 (زمستان 1397)

  • تاریخ انتشار: 1398/01/31
  • تعداد عناوین: 9
|
  • آرش شادپور، حسن لشکری*، رضا برنا صفحات 1-14
    بارش برف با وجود این که یک پدیده جوی همانند سایر نزولات جوی است؛ ولی به دلیل ماهیت فیزیکی دارای آثار و تبعات خاص خود می باشد. با همه مزیت های برف برای اقلیم کشور خشک و نیمه خشکی چون ایران محدودیت های خاص خود را نیز دارد. در این پژوهش در مرحله اول به شرایط همدیدی منجر به ایجاد برف توجه شده است. در این پژوهش ابتدا داده های روزانه بارش برف استان گیلان در یک دوره آماری 30 ساله (1986-2016) از سایت هواشناسی کشور دریافت شد. در مرحله بعد با روش صدک ها برف های سنگین انتخاب گردید و سپس با استفاده از تحلیل عاملی الگوی همدیدی غالب انتخاب شد. نتایج نشان داد که در این الگو در ترازهای میانی وردسپهر ناوه عمیقی با راستای شمال شرقی - جنوب غربی بر روی شمال غرب ایران تا شمال سودان و مصر شکل می گیرد. منبع رطوبتی سامانه های برف سنگین در لایه زیرین دریای مازندران و در ترازهای 850 تا 500 هکتوپاسکال رطوبت فرارفت شده از دریاهای گرم جنوبی می باشد. علت ماندگاری این سامانه نیز وجود یک پشته خمیده در ترازهای 700 و 500 هکتوپاسکال بر روی اروپای شرقی و دریای سیاه است که از روی پرفشار آزور امتدادیافته است. درنتیجه شرایط ایجادکننده این الگوی بارشی برف سنگین الگویی بزرگ مقیاس و منطقه ای است.
    کلیدواژگان: همدید، آماری، برف سنگین، استان گیلان
  • فریبا همتی*، داود مختاری صفحات 15-34
    حرکت‏های توده ای و ناپایداری های دامنه ای، یکی از معضلات جهانی پیش روی انسان می باشد که در ایران به عنوان یک بلای طبیعی، سالیانه آسیب‏های جانی و مالی فراوانی بر کشور وارد می سازد و در مقایسه با سایر بلایای طبیعی مانند آتشفشان، سیل، زلزله، بهتر قابل مهار و مدیریت می باشد. گسل به ناروان با جهت کلی جنوب‏غربی- شمال‏شرقی به طول بیش از 20 کیلومتر یکی از مهمترین گسل های موجود در دامنه جنوبی بزقوش آذربایجان است. هدف اصلی این پژوهش پهنه بندی خطر ناپایداری دامنه ای در ناحیه مورد مطالعه است. برای رسیدن به این هدف روشFUZZY AHPاستفاده شد و مجموعا 9 عامل اصلی مرتبط با وقوع ناپایداری دامنه ای مورد تحلیل قرار گرفت. این معیارها به عنوان نقشه های عامل، هر کدام جداگانه کلاس بندی شده و با توجه به میزان حساسیت‏شان به وقوع ناپایداری دامنه ای امتیاز گذاری شدند. نقشه نهایی پهنه بندی ناپایداری دامنه ای در 5 کلاس بر مبنای درجه‏های مختلف تهیه شد. پهنه بندی ناپایداری دامنه ای در حوضه نشان داد که پهنه با خطر زیاد، کمترین مساحت محدوده را (23/6) به خود اختصاص داده است.
    کلیدواژگان: گسل به ناروان، ناپایداری های دامنه ای، پهنه بندی خطر، IDRISI، FUZZY
  • عزت الله قنواتی*، مسلم قاسمی، جبرائیل کاظمی اردبیلی صفحات 35-46
    ژئومورفوتوریسم، به عنوان شاخه ای نو پا در صنعت توریسم طی سال های اخیر مورد توجه گرفته است. یکی از کارآمدترین مدل های ارزیابی ژئوتوریسمی، روش موسوم به پری یرا است. در این پژوهش، از این روش که اساس کار آن بر مبنای امتیاز دهی و رتبه بندی است، برای ارزیابی قابلیت های ژئومورفوتوریسمی منطقه شیروان دره سی سبلان استفاده گردیده است. در مدل پری یرا با تاکید بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی، ابتدا چهار عیار به نام های علمی، مکمل، محافظت و استفاده به دست آمده است، سپس از جمع بندی دو عیار علمی و مکمل، ارزش ژئومورفولوژیک و از جمع بندی دو عیار استفاده و محافظت، ارزش مدیریتی به دست می آید. از مجموع دو ارزش ژئومورفولوژیک و ارزش مدیریتی نیز ارزش نهایی استخراج می شود و بر این اساس طبقه بندی انجام می گیرد. به منظور اخذ نتایج جامع تر، از نظرات متفاوت 20 کارشناس در دو حوزه گردشگری و منابع طبیعی استفاده گردید. یافته های این پژوهش نشانگر آن است که این منطقه بر اساس روش پری یرا دارای ارزش بالای ژئومورفوتوریسمی است. لذا در صورت تشکیل ژئو پارک، این منطقه می تواند به عنوان اولین ژئو پارک در مناطق کوهستانی کشور و دومین ژئو پارک بعد از ژئو پارک قشم در سطح کشور، مطرح شود.
    کلیدواژگان: ژئومورفوتوریسم، ژئو پارک، شیروان دره سی، روش پری یرا، منطقه سبلان
  • فرشاد جوادی زاده، پرویز کردوانی*، بهلول علیجانی، فریده اسدیان صفحات 47-66
    امروزه تغییر اقلیم از چالش های جدی جوامع بشری و محیط زیست تلقی شده و سببایجادیکناهنجاریدرسیستماقلیمکرهزمین گردیدهاست. بر اساس ارزیابی دانشمندان افزایش میانگین دمای جهانی امری اجتناب ناپذیر است. بنابراین شناخت و ارزیابی اقلیم در دهه های آینده می تواند افق روشنی را برای برنامه ریزان در جهت سازگاری و مقابله با اثرات آن فراهم نماید. هدف این مطالعه پیش بینی دما بر اساس پروژه دورنمقایسه ایمدل هایجفتشده فاز 5(CMIP5)طی دوره2011 تا2100 با استفاده از سناریوهای خط سیر غلظت عامل(RCP) در حوضه رودخانه میناب می باشد. برای این منظور داده های دمای روزانه منطقه در دوره تاریخی(2016-1985( تهیه گردید. سپس داده های حاصل از خروجی مدل گردش عمومی جو(GCM) مربوط به پنجمین گزارش ارزیابی تغییر اقلیم(AR5) جهت استخراج خروجی مدل های تغییر اقلیم تحت سناریوهایRCP4.5,RCP2.6و RCP8.5 درنظر گرفته شد. برای پیش بینی اثر سناریوهای مختلف تغییر اقلیم بر درجه حرارت در سال ها و دوره های آتی در مقیاس های محلی یک فرایند آماری ریزمقیاس نمایی((SDSMدر محیط متلب به کار برده شده است. بنابراین در این مطالعه کلیه مراحل ارزیابی تغییرات دمای حوضه رودخانه، مرحله گزینش داده و کالیبره کردن داده ها در محیط متلب بهره گرفته شده است و از SDSMتنها برایپیش بینی تغییرات دما تحت سناریوهایGCMها بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از تغییرات روند دمای حوضه میناب در ناحیه مرکزی، شمالی، جنوبی، شرقیو بخش های غربی حوضه میناب با استفاده از مدل های گردش عمومی GCMنشان داد که دمای حوضه رودخانه میناب در اکثر نواحی روند افزایشی را تجربه کرده است. با این وجود مقدار افزایشی دما در بخش هایمختلف حوضه متفاوت می باشدبه طوری که بیشترین افزایش دما تا 2100 با مقدار 12/1درجه سانتی گراد در بخش شرقی و جنوبی حوضه میناب مشاهده شده است. این در حالی است که ناحیه مرکزی حوضه میناب دارای کمترین مقدار افزایشی دما بوده است تا جایی که روند دمای بخش مرکزی حوضه میناب بر اساسسناریوهایRCP4.5,RCP2.6 و RCP8.5 در مجموع 3/. درجه سانتی گراد افزایش داشته است. با این حال روند تغییرات دما در هر سه سناریو برای بخش هایمختلف تفاوت قابل محسوسی باهم ندارند.تقریبا دمای مشابهی را برای آینده حوضه میناب متصور است ولی با این وجود در سناریویRCP8.5 همواره مقادیر بیشتری برای آینده برآورد کرده است. ارزیابی تغییرات فصلی دما بیانگر این است که فصل زمستان نسبت به سایر فصول از روند افزایشی معنی داری برخوردار است در حالی که در فصل تابستان تغییرات دمای نامحسوسی را پیش بینیمی نماید.نتایج ارزیابی پیش بینیدمای ماهانه بیانگر این است که بر اساس سناریوهایRCP 8.5,RCP 4.5,RCP2.6برای ماه های ژانویه، فوریه و مارس در فصل زمستان روند افزایش دما و به عبارتی زمستان گرم تر نسبت به زمان حال پیش بینی شده است. همچنین در فصل بهار برای ماه آوریل برای دوره اول کاهش دما و در دوره آخر (2011-2100) افزایش میانگین دما مشاهدهمی شود. در تمامی ماه های فصل تابستان نیز تمامی بخش های حوضه از روند افزایش دما برخوردار بوده اندبه خصوص بخش شرقی حوضه مینابکه یکافزایش میانگین دمای ماهانه در حدود 2 تا 3 درجه سانتی گرادرا تجربه می کند. در ماه های جولای، آگوست و سپتامبر نیز از روندی افزایشی ولی نه چندان محسوس برخوردار بوده اند. در ماه های اکتبر، نوامبر و دسامبر نیز روند افزایش دمایی پیش بینی می شود.
    کلیدواژگان: درجه حرارت، تغییر اقلیم، سناریوهای RCP، ریزمقیاس نمایی، حوضه رودخانه میناب
  • مونا فلاح زاده، پرویز رضایی*، سعید اسلامیان، علیرضا عباسی صفحات 67-80
    در این پژوهش نقش الگوهای پیوند از دور در رخداد خشک سالی های حوضه قره قوم مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا داده های بارش 30 ایستگاه باران سنجی و سینوپتیک و نیز داده های مربوط به 32 نمایه عددی پیوند از دور از سایت نوآ طی دوره آماری 1987-2013 اخذ گردید. در ابتدا داده های شاخص بارش استاندارده شده با روش تحلیل عاملی طبقه بندی، سپس رابطه میانگین شاخص خشک سالی هر پهنه با تک تک الگوهای پیوند از دور ارزیابی شد. همچنین مقادیر شاخص خشک سالی با شاخص های از دور به روش شبکه عصبی مصنوعی شبیه سازی گردید. نتایج نشان داد 5 شاخص پیوند از دور نوسان دهه ای اقیانوس آرام، نینو4، چند متغیره انسو، دو قطبی اقیانوس هند و نوسان مادن جولیان در منطقه 1 اقیانوس آرام با پهنه اول (عامل اول) در مقیاس زمانی 6 ماهه در ارتباط بوده و بهترین نتایج را با کمترین خطا و بیشترین ضریب همبستگی ارائه داده اند.
    کلیدواژگان: شاخص های پیوند از دور، شاخص بارش استاندارد شده، تحلیل عاملی، شبکه عصبی، حوضه قره قوم
  • مرضیه مکرم، سعید نگهبان*، موسی عباسی صفحات 81-95
    هدف از مطالعات امکان سنجی تعیین میزان امکان پذیری و اجرایی بودن یک پروژه و ثمربخشی آن است. در این فرآیند با توجه به پتانسیل های هر منطقه و وضعیت موجود آن می توان وضعیت آن منطقه برای فعالیت مورد نظر را بررسی کرد. این پژوهش سعی دارد که به تعیینمناطق مناسب برای کشت زیتون با استفاده از روش مدل هایتصمیم گیری چند معیاره (AHPوANP) در شهرستان لار، جنوب استان فارس می باشد. به منظور تعیین مناطق مناسب برای کشت زیتون منطقه مورد مطالعه پارامترهایی از قبیل حداقل دما، جهت، ارتفاع، GDD، بارندگی، رطوبت نسبی، تشعشعات خورشید، میانگین دما و شیب مورد بررسی قرار گرفت. به منظور تهیه نقشه پهنه بندی برای هر یک از فاکتورهای موثردرکشت زیتوناز روش میانگین عکس فاصله (IDW) استفاده شد. سپس با استفاده از توابع عضویت، نقشهفازی هر یک از پارامترهای موثر در تعیین مناطق مستعد برای کشت زیتون تهیه شد. در ادامه با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و روش فرایند تحلیل شبکه ای (ANP) وزن هر یک از لایه ها مشخص و در نهایت در محیط GIS نقشه تناسب اراضی برای کشت زیتون تهیه گردید. مقایسه نتایج دو روش نشان داد که روش ANP به علت مقایسه داخلی معیارها، دارای دقت بیشتری نسبت به روش AHPمی باشد.
    کلیدواژگان: روش فازی، GIS، فرایند تحلیل شبکه ای (ANP)، مدل تحلیل سلسله مراتبی
  • عبدالحسین یوسفی، بهروز نصیری*، مصطفی کرمپور، آرش ملکیان صفحات 97-112
    بررسی اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب، بخصوص آب های زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک اهمیت فراوانی دارد؛زیرا سطح آب زیرزمینیدر این مناطق تحت تاثیر شرایط اقلیمی و دخالت های انسانی، بشدت در حال نوسان بوده است. در این پژوهش، ابتدا روند تغییرات سطح آب زیرزمینی دشت صحرای باغ با استفاده از داده های 17 حلقه چاه پیزومتری در بازه زمانی 2016-2006 مورد بررسی قرار گرفت.به کارگیری آزمون نا پارامتری من-کندال،وجود روند در سطحمعنی داری 99 درصد را نشان داد. محاسبه شیب خط روند به روش تخمین‏گر سن نیز نشان داد که شیب روند سالانه چاه های پیزومتری دشت بین 074/0- تا 414/2- متر در نوسان است که بیشترین روند کاهشی شیب در چاه واقع در جنوب غربی روستای دشتی روی داده است. به طور کلی سطح ایستابی آب زیرزمینی دشت در طول دوره به طور متوسط 2/10متر افت داشته است.سپس از آنجایی که بخش کشاورزی اصلی ترینمصرف کننده منابع آب زیرزمینی دشت است؛ از وضعیت تعادل آب کشاورزی به روشER جهت ارزیابی تاثیر تغییر اقلیم بر تغییراتسطح آب زیرزمینی استفاده شد. به این منظور،تغییراتشاخصER توسط خروجی های مدل HadCM3 ارزیابی گردید. بررسی هایشان داد که شاخص ER در سناریوهای انتشار A1B،A2وB1به ترتیب 2/29، 4/21و 3/11درصد افزایش خواهد یافت. این وضعیت باعث خواهد شد کمبود کنونی آب در دشت صحرای باغطیدوره زمانی 2065- 2046تشدید شود و روند افزایشی برداشت از سفره های آب زیرزمینی که پیامد آن افت سطح ایستابی آب زیرزمینی دشت است کماکان ادامه یابد.
    کلیدواژگان: تغییر اقلیم، سطح ایستابی، آزمون من-کندال، مدل HadCM3، دشت صحرای باغ
  • علی مهرابی، محسن پورخسروانی* صفحات 113-124
    گنبدهای نمکی از لند فرم های جالب ژئومورفولوژی و در واقع ساختارهای گنبدی شکل زیرسطحی متشکل از نمک و سایر رسوب‏های تبخیری می باشند که بر روی زمین ظاهر شده اند. در مناطق جنوبی ایران گنبدهای نمکی تحت عنوان واحد سنگ چینه ای هرمز، رخنمون فراوانی دارد. هدف از این پژوهش، با توجه به گزارش های متفاوتی از تعداد گنبدهای نمکی رخنمون یافته در پهنه زاگرس، شناسایی دقیق این لند فرم ژئومورفولوژیکی و نهایتا تهیه نقشه پراکنش آن ها بر پایه تفسیر تصاویر ماهواره ای ETM+می باشد. برای این منظور بر روی تصاویر ماهواره ای منطقه با استفاده از نرم افزارهای دورسنجی، پردازش های مناسب جهت بارزسازی توده های نمکی سازند هرمز انجام گرفت و در نهایت با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل های نظیر تقسیم باندی، تحلیل مولفه های اصلی (PCA)، استفاده از ترکیب کاذب رنگی به صورت (PC1, PC2, PC3) و رده بندی بیشترین شباهت (MLC) پهنه های نمکی منطقه بارز سازی شد. بر این اساس تعداد 123 گنبد نمکی در منطقه شناسایی و صحت کار نیز با انجام بازدیدهای صحرایی تایید شد.
    کلیدواژگان: ژئومورفولوژی، گنبدهای نمکی، پردازش تصویر، تحلیل مولفه های اصلی، زاگرس
  • نسرین نیک اندیش*، هدیه اکبری قمصری صفحات 125-140
    باد منجیل یکی از مهم ترین بادهای محلی است که از شهرت جهانی برخوردار بوده ومنجیل به شهر توربین های بادی ایران معروف است. پژوهش حاضر باهدف شناسایی عوامل به وجود آورنده، تشدیدکننده و استمرار دهنده این پدیده، با استفاده از روش اسنادی-تحلیلی منطبق بر شواهد میدانی صورت گرفته است. قلمرو مکانی مورد مطالعه در مختصات جغرافیایی 48 تا 51 درجه طول شرقی و 34 تا 38 درجه عرض شمالی گسترده شده است. از داده های روزانه دما، رطوبت، فشار و باد ایستگاه های سینوپتیک بندرانزلی، رشت، منجیل و قزوین در پایه زمانی 1993-2014 و داده های ارتفاع رقومی استفاده شد. نتایج حاصل نشان داد تضادهای اقلیمی میان محدوده شمالی (بندر انزلی، رشت)، محدوده کوهستانی (منجیل، رودبار)، محدوده دشت قزوین و مناطق کم ارتفاع با برقراری شیب انرژی به عنوان عامل محرک باد منجیل ایفای نقش می کنند. این تضادها تحت شرایط زمین و الگوهای همدید ایجاد گردیده و با همراهی چیدمان مولفه های ژئومورفولوژیکی دریای خزر-دلتای سفید رود-کلوز سفیدرود -دشت قزوین، به عنوان عامل مسبب بستر ایجاد باد منجیل؛سبب آفرینش یکی از شدیدترین بادهای ایران و جهان در منجیل می گردد.
    کلیدواژگان: باد منجیل، مولفه های ژئومورفولوژیکی، تضادهای اقلیمی، پرفشار جنب حاره، پرفشار سیبری