نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 1 (پاییز 1389)

رمان همسایه ها نوشته احمد محمود، داستان نویس مشهور معاصر است و از آن نظر که به درون کاوی شخصیت ها و طبقات مختلف جامعه پرداخته در رده رمان های اجتماعی به حساب می آید. این رمان، بیشتر حول زندگی شخصیت های فقیر، سیاسی و حزبی سال های دهه سی می گردد که دغدغه اصلی آنان ملی شدن صنعت نفت بود، در این رمان به طور هنرمندانه ای از توصیف، گفتگو، عمل، نام و نماد در پرداخت شخصیت ها استفاده شده است. به نظر می رسد که احمد محمود در شخصیت پردازی قهرمانان خود، بیشتر بر استفاده از توصیف و گفتگو تاکید داشته است.

عمران صلاحی به عنوان یکی از برجسته ترین شاعران و طنزنویسان معاصر، آثار ماندگاری از خود به یادگار نهاده است. یکی از ویژگی های مهم طنزهای وی، استفاده از قالب های مختلف نظم و نثر در ارائه طنز است. قالب های نظم، شامل؛ مثنوی، غزل، قطعه، رباعی، دوبیتی، مسمط ترجیع، شعر نو و قالب های نثر، شامل؛ رمان، داستان کوتاه، نامه، سفرنامه، نمایش نامه، فیلم نامه، واژه نامه، خاطره، مصاحبه، متل، نکته، اخبار و آگهی می شود. در این مقاله، این قالب ها با احتساب بسامد و ذکر نمونه مورد بررسی قرار گرفته و سپس در نتیجه گیری به همراه رسم نمودار به چرایی تنوع آن ها پرداخته ایم.

هر چند نثر دوران صفوی را نسبت به دوره های پیش از آن، دارای سبکی نامرغوب و بی روح دانسته اند، ولی آثار گروهی از نویسندگان آن روزگار را که طریق سادگی در پیش گرفته اند نباید بی ارزش و ناپسند شمرد. از این جمله است کتابی که به «جهانگشای خاقان» موسوم است و با وجود ارزش های ادبی و تاریخی آن، تاکنون چنان که باید، به چشم عنایت و توجه محققان ادب روزگار صفوی نیامده است. این متن- که تاکنون دو نسخه خطی از آن شناخته شده- علاوه بر گزارش های دقیق و مفصلی که از زندگی و سلطنت شاه اسماعیل صفوی در بردارد، به لحاظ جنبه های سبکی نیز بسیار در خور اعتناست؛ شیوه نقل حکایات با روشی شبیه به نقالی، به کارگیری تعداد فراوانی اصطلاحات و ترکیبات دیوانی و استفاده از جملات توام با آرایش های لفظی در بیشتر قسمت های کتاب چنان است که موضوعات تاریخی را کم اهمیت تر نشان می دهد.
این نوشتار ضمن شناساندن این کتاب و بررسی محتوای آن، دو تحریر دیگر را که پس از تالیف جهانگشای خاقان، از روی همین متن نوشته شده، معرفی خواهد کرد.

مهدی اخوان ثالث (م. امید) از مشهورترین چهره های شعر معاصر ایران است. وی در سال 1307 شمسی در مشهد متولد شد و در شهریورماه 1369 در تهران درگذشت. اخوان در طول عمر هنری خود مجموعا یازده دفتر شعر، سه دفتر گزینه اشعار و چند اثر منثور (مقاله، تحقیقات ادبی و قصه) منتشر ساخت.
مشهورترین دفتر شعری اخوان، «زمستان» و مشهورترین شعر این دفتر نیز «زمستان» است که در این نوشتار بررسی شده. زمستان در قالب آزاد (نیمایی) و در بحر هزج (مفاعیلن) سروده شده است. دارای دو قافیه بیرونی و درونی است و از ردیف نیز برخوردار است. از دیگر ویژگی های آن، توجه به موسیقی شعر است که از طریق واج آرایی، تناسب و تکرار ایجاد شده است.
«زمستان» از لحاظ تصویری بسیار غنی است و نزدیک به سی تشبیه، کنایه، استعاره و نماد دارد. آرکائیسم زبانی که از ویژگی های سبک شخصی اخوان است در آن نمود بارزی دارد. بیش از سی مورد باستان گرایی واژگانی و نحوی در آن دیده می شود. چندین ترکیب نو و چند اصطلاح محاوره ای نیز در آن وجود دارد.

شد از خروج ریاحین چو آسمان روشنزمین به اختر میمون و طالع مسعود بجز چاپ های خلخالی، پژمان، و قزوینی - غنی، تقریبا همه چاپ های دیگر دیوان حافظ، در بیت بالا به جای «خروج»، واژه «بروج» را ضبط کرده اند. شارحان نیز اغلب به معنای واژه خروج در این بیت التفاتی نداشته اند. این کم توجهی به لفظ «خروج» شاید به دلیل ارتباط آشکار میان نسخه بدل های دیگر (بروج) با کلمات؛ آسمان، روشن، زمین، اختر، طالع، میمون و مسعود بوده است، با این حال در این مقاله نشان خواهیم داد که «خروج» نیز با واژه های مذکور ارتباط معنایی دارد و چنان که برخی شارحان پنداشته اند، نه تنها غلط نیست، بلکه بر ضبط دیگر (بروج) ترجیح دارد.

نظامی در «خسرو و شیرین» بارها واژه «پری» و ترکیبات آن را در پیوند با شیرین و خدمتکارانش به کار برده است. پری (حور و جن در تداول مذهبی) در گذشته فرهنگ ایرانی و نیز در دوره اسلامی، در میان معتقدان به آن و اهل ادب مشخصه های زیادی دارد. در کلام نظامی این مشخصه ها که در حوزه فرهنگ عامیانه می گنجد، مستقیم و غیرمستقیم منعکس گردیده؛ از قبیل نمونه بودن پری در زیبایی، چالاکی، خیال انگیزی، پنهان کاری، مردم گریزی و نیز توصیف زیستگاه آن. در این گفتار به بازتاب این باورها در یکی از معروف ترین منظومه های داستانی زبان فارسی یعنی؛ خسرو و شیرین نظامی خواهیم پرداخت.

کتاب «العواصف» اثر جبران خلیل جبران، علاوه بر آن که مرز میان دو زبان نوشتاری نویسنده، یعنی عربی و انگلیسی محسوب می شود، مرز میان اندیشه های او نیز به شمار می آید؛ زیرا پس از نگارش این کتاب، جبران به افکار فلسفی و عرفانی روی آورد و طریق حکمت و تفکر پیمود. جبران در این اثر، به تاثیر از «نیچه» فیلسوف آلمانی، برخلاف نوشته های پیشین خویش به سمت بدبینی ها و تاریکی ها گرایش بیشتری نشان داد و همین امر سبب شد تا اکثر منتقدان، کتاب «العواصف» را سراسر سیاهی و تیرگی و سرشار از بدبینی توصیف کنند. در این تحقیق، کتاب «العواصف» را مرزی میان تاریکی و روشنایی افکار جبران در نظر گرفته و نوشتن آن را به عنوان یک تجربه فکری برای وی قلمداد کرده ایم.

ضرب المثل، یکی از گونه های مهم فرهنگ مردم (فولکلور) و ادبیات شفاهی است. قوم بختیاری؛ با تاریخ، فرهنگ و ادبیات خویش، در عرصه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برای ایران شناسان و شرق شناسان از جنبه های مختلف شناخته شده است. بسیاری از محققان و ایران شناسان نام دار، آثار معتبری، را درباره بختیاری ها نوشته اند. با توجه به اهمیت گونه ادبی ضرب المثل در فرهنگ بختیاری ها، این نوشتار به این حوزه اختصاص دارد. در این گفتار پس از معرفی اجمالی جامعه مورد پژوهش از دیدگاه فرهنگی و اجتماعی، به روش سیر تاریخی (کرونولوژی) به آثار گردآوری شده ضرب المثل های بختیاری توجه خواهد شد، سپس منابع و پژوهش های این گونه از ادبیات عامه، مورد نقد و تحلیل متن شناسی قرار خواهد گرفت.