نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 26 (زمستان 1395)

تجدد و تمدن مفهوم عام و گسترده ای است که ایران عصر قاجاریه را به خود پیچیده است و حیات ایرانیان در سایه آن، دستخوش تغییر و تحولات همه جانبه ای گشته، به شکلی که اثرات آن حتی تا روزگار ما محسوس است؛ بدیهی است که این گونه تحولات، واژگان جدیدی را در سطوح مختلف زندگی ایرانیان مطالبه نماید. از آن جا که شعر این دوره، آمیختگی کاملی با وجوه و ابعاد مختلف و واقعی تاریخ این عصر دارد، بررسی واژگان موجود در شعر و ادبیات خاص این برهه زمانی، اطلاعات دقیقی از تغییرات زبانی در سطح واژگانی در اختیار ما قرار خواهد داد. این مقاله به بررسی کاربرد واژگان عربی در شعر شعرای طراز اول عرصه تجددطلبی (بهار، عارف، ایرج میرزا، میرزاده عشقی، نسیم شمال، فرخی یزدی) پرداخته است و نشان می دهد که در هنگامه هجوم واژگان غربی مدرن، چگونه واژگان عربی با تغییر کاربری واژگان قدیمی تر و نیز ورود واژگان جدید از زبان عربی، یا شکل های جدیدی از باهم آیی وازگان در محورهم نشینی و در گروه های اسمی جدیدتر، در عرصه های مختلف حیات و ادبیات ایران عصر قاجاریه ایفای نقش نموده است.

در این مقاله با استفاده از نظریه استعاره شناختی لیکاف- جانسون به بررسی استعاره های موجود در شعر حسین منزوی درباره ی معشوق تغزلی و سمبلیک پرداخته شده است. نتایج این گفتار نشان می دهد که منزوی، در ناخودآگاه خود به انواع معشوق به مثابه یک موضوع نورانی و روشن گر می نگرد. این نگاه استعاره ای غالب در اشعار منزوی را می توان وابسته به زیرساخت سیاسی-اجتماعی و فرهنگی جامعه ، نمود اساطیر و نمادهای جهانی در دنیای ذهن و شعر او در هنگام سرایش شعر دانست.

در سرفصل فارسی عمومی که از سوی شورای عالی برنامه ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی بیش از سه دهه پیش تدوین شد مجموعه ای حجیم و آشفته از مواد لازم برای تدریس در درس فارسی عمومی ابلاغ شد. از آن زمان تا امروز این سرفصل به ظاهر حاکم است اما آنچه در عمل در تدریس فارسی عمومی دیده می شود سوای انتظاراتی است که در سرفصل آمده است. در میان مواد مختلف مندرج در سرفصل، بخش اول و ظاهرا مهم ترین بخش، مربوط به نگارش فارسی است. عنوان بند اول سرفصل «درباره نویسندگی» است و آنچه در ذیل آن آمده به مسائل مترتب بر نویسندگی دلالت دارد. در این تحقیق سی کتاب منتخب (انتخاب به صورت کاملا تصادفی اما با بازه زمانی مشخص بوده است) از نظر رعایت سرفصل مورد بررسی قرار گرفت و نتیجه حاصل این شد که فقط در سه کتاب از سی کتاب مذکور تمامی موارد مربوط به نگارش آمده و بقیه کتاب ها به صورت جسته و گریخته گزیده ای از این مباحث را مورد توجه قرار داده اند. تقریبا نیمی از کتاب ها هم اصلا توجهی به آموزش نگارش فارسی نکرده اند.

در این مقاله بر آنیم که یکی از منظومه های شعری دوره صفویه متعلق به شاعر و ادیب دوره شاه عباس دوم، میرزاطاهر وحید قزوینی را مورد ارزیابی قرار دهیم تا دریابیم که شاعر در بکارگیری ویژگی های زبانی و ساختاری این منظومه از چه اصولی بهره جسته است. این اثر ارزشمند که بیش از بیست هزار بیت دارد متاثر از سبک هندی است و به دلیل پیروی وحید قزوینی از شاعر هم عصر خود، صائب تبریزی، دارای مضامین لطیف و معتدل است. پژوهش حاضر قصد دارد تا این اثرخطی را که قدمتی چهارصدساله دارد از نیستی در گذر زمان رهایی داده و به جامعه فرهنگ و ادب معرفی کند. به این منظور با بررسی دقیق متن، این نتیجه حاصل شد که سبک این منظومه متاثر از شاعر هم عصر خود، صائب و شعرای پیش از خود به ویژه سعدی، انوری و نظامی بوده است.

در این پژوهش نگارنده با هدف آشنایی بهتر و عمیق تر اندیشمندان و روس شناسان کشورمان و سایر گروه های رسمی و غیررسمی با کاربرد درست واژه های روسی در مراودات با اتباع آن کشور و هم چنین استفاده صحیح و به جا از واژه ها در تعاملات رسمی، به سیر تغییرات سبکی در ادبیات سیاسی این کشور می پردازد و تغییرات سبکی در ادبیات روسی را در سه دوره ی زمانی تزارها، اتحاد جماهیر شوروی و دوره معاصر مورد بررسی و کنکاش قرار می دهد. این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این پرسش برآمده است که؛ تاثیر هنجارهای اجتماعی بر سبک گفتار رسمی و بر روابط اجتماعی ملت (کشور) با سایر ملل چگونه است؟ در این خصوص با بهره گیری از روش توصیفی_تحلیلی به بررسی فرضیه اصلی تحقیق مبنی بر نقش مهم و اختصاصی هنجارهای اجتماعی در سبک گفتار رسمی (دولتی، سیاسی) می پردازیم تا این نتیجه حاصل شود که هنجارهای اجتماعی نقش به سزایی در سبک گفتار رسمی و بر روابط اجتماعی ملت ها با سایر ملل دارد.

تا زمانی که یک شاعر یا نویسنده، به اصول و معیارهای پذیرفته شده در ادبیات، که در بستر زمان جاری است، پایبند باشد، سخن یا کلام عادی و ذهن آشنا دارد، اما همین که از اصول رایج در ادبیات خارج شد، در حقیقت سبک تازه ای را پایه ریزی کرده است و در اصطلاح «آشنایی زدایی» صورت گرفته است. براساس نظریه ی اشکلوفسکی، نظریه پرداز صورت گرای روسی، آشنایی زدایی در ادبیات، در سه سطح زبان، مفهوم و اشکال ادبی عمل می کند. مولانا ابوالمعانی عبدالقادر بیدل دهلوی (1133-1054)، از شاعران پرمایه و مقتدر زبان فارسی دیار هند است که با به کارگیری اندیشه های غریب، بیان دشوار، ازدحام آرایش های لفظی و معنوی، شعر- به ویژه غزل- را در مسیری تازه انداخت. این پژوهش برای نخستین بار و با روش مطالعه ی موردی، به بررسی مصادیق و جلوه هایی از آشنایی زدایی در دو سطح زبان و مفهوم در پنجاه غزل نخست بیدل دهلوی پرداخته و نشان داده است که بیدل، همسو با نظریه ی اشکلوفسکی، در زبان شعر از طریق «ترکیبات و واژگان زبانی خاص، تناقض گویی، اوزان و بحور عروضی غیرمصطلح و طولانی و طول غزل ها» و در مفهوم غزل، به گونه های «تزاحم تصاویر و ایماژها، باورها و تلمیحات»، آشنایی زدایی کرده است .

محقق ترمذی و شمس تبریزی هر دو از مشایخ سلسله مولویه محسوب می شوند که مهمترین اقدام عملی آن ها تربیت اندیشمندی وارسته به نام مولانا جلال الدین است. غور و تامل در کتاب «معارف» «محقق ترمذی» و «مقالات» «شمس تبریزی» نشان می دهد که این دو عارف وارسته علی رغم اختلاف در روش سلوک و بعضی از تعالیم، در بسیاری از اصول عرفانی مانند «وحدت وجود»، «ولایت»، «ریاضت» و «چله نشینی» نظرات مشابهی دارند. محقق ترمذی در مرتبه اولیای عاشق حرم خداوندی بوده و از نظرمرتبه عرفانی مقامی کمتر از شاه معشوقان(شمس تبریزی) داشته، لیکن بسیاری از مسائل عرفانی بازتاب یافته در مقالات شمس را درک کرده و این مساله موجب به وجود آمدن شباهت هایی در سبک فکری هر دو شده است. در این جستار پس از گفتاری مختصر در خصوص مقام عرفانی محقق ترمذی و شمس تبریزی، درونمایه های فکری مشترک موجود در سبک فکری آن ها بررسی خواهد شد.

از وقتی که گویندگان فارسی زبان ایرانی رو به سرزمین هند آوردند و در آن جا با اقبال و توفیق همراه شدند، کتابخانه های آن سرزمین به‎ویژه «کتب‎خانه» امیران گورکانی، از آثار نظم و نثر صاحب قلمان ایرانی انباشته‎شد، زبان فارسی قدر دید و بر صدر نشست. در اقصی نقاط هند، فارسی، زبان رسمی شد و نسلی از هندیان به‎وجود آمدند که هم به زبان هندی هم به زبان فارسی شعر سرودند. شاعرانی چون: عبدالقادر بیدل دهلوی و میرزا غالب دهلوی و بسیاری دیگر از این شمارند. امروز آثار آن همه گویندگان فارسی چه مهاجر چه ساکن سرزمین هند، میراث عظیمی است که در شهرهای قدیمی هندوستان در اعماق کتابخانه ها نهفته‎است. هر از چندگاهی از چهره یکی از این شاهدان معنی غبارزدایی می شود و به همت پژوهشگری تصحیح و روانه بازار اهل ادب می شود. یکی از آن گوهرهای ارجمند میرزا محمدفاخر شاعر فارسی‎گوی هندی ملقب به مکین دهلوی است. تنها دست‎نوشته باقی‎مانده از او در ایران، نسخه‏ای است با شماره 1071 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، بر آن است تا براساس نسخه خطی مذکور، ضمن معرفی اوضاع، احوال و اشعار این شاعر به بررسی برخی از ویژگی های برجسته سبکی وی بپردازد.