نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 27 (بهار 1396)

مقاله پیش رو در صددصدد است تا داستان شغاد از شاهنامه را بر پایه نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ تحلیل و میزان برابری آن دو با یکدیگر را بررسی کند؛ به همین منظور در بخش نخست، مبانی نظری مکتب ساختارگرایی و ریخت شناسی بررسی می شود. در ساختارگرایی اصالت متن، بی توجهی به ریشه های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی و توجه به روابط متقابل واحدهای متن مورد توجه بوده و در ریخت شناسی نیز مواردی مانند چهار قانون کلی در شخصیت ها، عناصر پایدار و متغیر داستان، کنش های هفت گانه شخصیت ها، کارکردها و انواع حرکت در داستان بررسی می شود. نگارندگان در بخش دوم به بررسی داستان شغاد بر پایه یافته های پراپ پرداخته و، با رسم جداول جدول و شکل هایی این مباحث را که با کارکردهای پراپ مطابقت دارد نشان داده اند، هم چنین در مواردی جابه جایی کارکردها و تفاوت ها را نیز مشخص کرده اند. حاصل اینکه داستان از یک سو بر پایه الگوی پراپ دارای دو حرکت است و از سوی دیگر مولفه هایی دارد که با قوانین الگوی مورد نظر مطابق نیست.

هدف این مقاله بررسی سیر و حرکت شعر بر اساس تصاویر آن در شعر شاملو است. مقصود از حرکت تصویر در این مقاله یعنی تغییر، دگرگونی، جهش و تبدیل اندام وار و ارگانیک یک تصویر به تصویر یا تصاویر دیگر به گونه ای که بتوان سیر و حرکتی طبیعی را میان آن ها درک کرد. در برخی از اشعار شاملو تصاویر مبدا و مقصد دارند و به گونه ای در امتداد یکدیگر قرار گرفته اند و فاصله میان آن ها با عناصری پر شده است که هنگام خواندن ترتیبی میان آن ها شکل گرفته و نوعی حرکت و سیر زمان در آن ها حس می شود. حرکت میان این گونه تصاویر را می توان به سه دسته تقسیم کرد: حرکت میان تصاویر واحد، حرکت میان تصاویر متنوع و حرکت میان تصاویر تلفیقی. این نوع تصاویر علاوه بر جنبه های زیباشناختی و تناسب با عاطفه و اندیشه شاعر، سیر و حرکت شعر را نیز بر عهده دارند و شعر را از ایستایی و سکون رهایی بخشیده، موجب پویایی و حس زنده بودن شعر می شود. علاوه بر آن، بررسی حرکت تصاویر انسجام شعر شاملو را نیز نشان می دهد.

طوبی و معنای شب، شاخص ترین اثر شهرنوش پارسی پور، داستان زن قهرمانی است که زندگی او در تاریخ مربوط انقلاب مشروطه و حکومت پهلوی واقع شده است. کنش های او که حاصل نوع تربیت و به تبع آن جهان بینی او می شود، در مقابل حوادث و جریان هایی که منعکس کننده معضلات اجتماعی آن دوران است، فضای داستان را تیره و وهم آلود کرده است. شخصیت های این رمان، دو دسته اند. یک عده اشخاصی که کاملا نمود عادی دارند و برخی دیگر کاملا شخصیت های اسطوره ای و خیالی هستند. در هر دو مورد نویسنده، برای شخصیت پردازی، بیشتر از زبان راوی و به طریق غیرمستقیم، سود جسته است. مقاله پیش رو به بررسی شخصیت طوبی، قهرمان اسطوره ای در این رمان پرداخته تا چگونگی پردازش و نمود واقعیت را در آن نمایان سازد. این بررسی نشان می دهد، شخصیت طوبی بیشتر به صورت غیرمستقیم، از طریق کنش، گفتار، نام، محیط و وضعیت ظاهری، پردازش شده است. آنچه این اثر را در بین رمان های دیگر ممتاز می کند، این است که شخصیت قهرمان از جنبه های اسطوره ای - عرفانی، در ساحت واقعیت نیز، قابلیت بررسی دارد.

دوره مشروطه، یکی از مهم ترین و قابل توجه ترین دوره های تحول ادبیات فارسی به شمار می رود. در این دوره یکی از شاخه های ادبیات که بیشتر از همه دستخوش تحول گردید، ادبیات طنز و به خصوص شعر طنز است. در دوره مشروطه، شعرای برجسته ای ظهور کردند که دهخدای قزوینی یکی از آن هاست. وی کوشش بسیاری در راه اعتلای ادبیات فارسی از جمله طنز کرده است. در این مقاله اشعار طنز دهخدا بر اساس کتاب «سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روش ها» از محمود فتوحی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. از نتایجی که به دست آمد، مشاهده گردید در مشخصه های ماهیت طنز، شاخص «کنایه» با بیشترین درصد به میزان 39/51 % به دست آمد. شاخص های «افشاگری» با 44/29 %، «طعنه» با 85/15 %، با بزرگ نمایی و کوچک نمایی« به میزان 63/14%، »اظهار معنای خلاف ظاهر لفظ«با 19/12% و »عیوب افراد« با 32/11%، در مراتب بعدی قرار داشتند. همچنین مشاهده گردید که دهخدا در اشعار طنز خود، به شاخص های »مراعات ادب« و »آمیختن دو زبان مختلف« نیز توجه داشته است. حضور ضرب المثل های شیرین فارسی به شعر طنز وی غنای خاصی بخشیده است. نتایج به دست آمده نشان داد، »سبک کنایی« و »آگاهی بخشی« از مشخصه های اصلی طنز دهخدا به شمار می رود.

بی شک ادبیات مانند آیینه ای است که با نگریستن در آن می توان به حقایق اجتماعی بسیاری پی برد. آثار ادبی هر دوره، اوضاع و احوال اجتماعی و جنبه های مختلف فرهنگ جاری در جامعه را بازتاب می دهد، به همین سبب است که ادبیات یکی از بهترین و قابل اطمینان ترین اسناد شناخت وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه محسوب می شود. جامعه شناسی ادبیات یکی از شاخه های علوم ادبی است که به بررسی محتوای اثر ادبی و رابطه آن با جامعه می پردازد. مقاله حاضر به بررسی و تحلیل مضامین اجتماعی در رمان «درخت انجیر معابد» می پردازد و پس از بیان مقدمه و خلاصه رمان درخت انجیر معابد، به بررسی و تحلیل مضامین اجتماعی غالب در این اثر پرداخته و می کوشد مسائل اجتماعی نظیر: «خرافات و باورهای باطل»، «سیمای زن و وضعیت او»، «معضلات و ناهنجاری های اجتماعی» و «جلوه های سیاسی» بازتاب داده شده در رمان مذکور را نقد و بررسی کند.

پژوهش در حوزه های تاریخ اجتماعی ایران عموما به دلیل کمبود منابع با دشواری هایی روبرو است، زیرا بسیاری از متون تاریخی عمده مطالب شان در باب تحولات تاریخ عمومی، سلسله ای و یا سلطانی است و با توجه به ساختار کتاب، کمتر به زندگی مردم و تحولات اجتماعی پرداخته شده است. اما به رغم محدودیت منابع تاریخی، می توان با توجه به سایر منابع به ویژه متون ادبی که شاید بتوان در پژوهش های تاریخی آن ها را منابع مکمل نامید پژوهشی نو در حوزه تاریخ اجتماعی انجام داد. این مقاله درصدد است تا اهمیت منابع ادبی را برای پژوهش های تاریخ اجتماعی بررسی کند.

مظفرالدین شاه قاجار فرمان مشروطیت را در 1906م. امضا کرد. این امر به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب نخستین قانون اساسی ایران انجامید. در آن دوران کسانی که پرچم دار تجدد بودند موضوعات بسیار مهمی را در جامعه سنتی و استبدادی ایران مطرح کردند. محمدتقی بهار (1886-1951) شاعر متجدد ایرانی که فرهنگ و تاریخ ایران را به خوبی می شناخت و از فرهنگ غرب و پیشرفت های آن آگاه بود، خواستار تاسیس مجلس شورای ملی و مشارکت مردم در سیاست و قانون گذاری شد. او در این راه مبارزات زیادی انجام داد. تقریبا در همان زمان در افغانستان شاعری به نام خلیل الله خلیلی (1907-1987) به موضوعات مشابهی توجه داشت. خلیلی سال ها در کشورهای مختلف به عنوان سفیر زندگی کرد و به خاطر جنگ، طعم تلخ آوارگی را چشید. با توجه به اهمیت تجدد و تاثیری که مدرنیته بر جنبه های گوناگون زندگی در عصر حاضر نهاده است در این مقاله با شیوه تطبیقی نوع نگاه و برداشت بهارو خلیلی نسبت به مدرنیته با تمرکز بر مفهوم آزادی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهدبهار در مقایسه با خلیلی به ابعاد گسترده تری از مفهوم آزادی پرداخته است.

اصطلاح «پسایونگی» به گروهی از روان شناسان و روان کاوان اطلاق می شود که پس از آشنایی با نظریات کارل گوستاو یونگ[i]به بررسی، نقد و تحلیل آرای وی در ابعاد مختلف آن پرداختند. مکتب «پسایونگی» خود به سه مکتب کلاسیک[ii]، رشد[iii] و کهن الگویی[iv] تقسیم می شود. مکتب کهن الگویی جیمز هیلمن[v] پیوند عمیقی با ادبیات و متون ادبی دارد. از رهگذر رشد و گسترش مکتب هیلمن، انواع سفر قهرمانی در این مکتب شکل گرفته است که عبارت اند از: سفر قهرمانی کارول.اس.پیرسون،[vi] سفر قهرمانی مرد رابرت بلای،[vii] سفر قهرمانی زن مورین مرداک[viii] و کلاریسا پینکولا استس.[ix] تیپ شناسی جین شینودا بولن[x] نیز یکی از روش های نقد کهن الگویی در حوزه شناخت تیپ و شخصیت قهرمان است. نتایج این نوشتار نشان می دهد، با استفاده از این الگوهای سفر قهرمانی، بسیاری از متون ادبیات فارسی چه کلاسیک و چه معاصر را می توان تحلیل و بررسی کرد. در این مقاله از متون متنوعی مثل افسانه ها و رمان های معاصر استفاده شده است تا گستردگی این الگوها را به خوبی نشان دهد.